Alex van Warmerdam (54) is een van de meest eigenzinnige filmmakers van Nederland. Zijn hand is direct herkenbaar in de tragikomische aanpak. Onlangs verscheen er een dvd-box met vrijwel al zijn werk.

Kleine Teun (1998)

door  Ulrik van Tongeren

De enige echte deining op het afgelopen Nederlands Film Festival werd veroorzaakt door regisseur Alex van Warmerdam met zijn opmerkingen over Zwartboek van zijn oudere collega Paul Verhoeven. De grappige wijze waarop hij dat deed en het onverwachte venijn ("kutfilm"), riepen herinneringen op aan het venijn in zijn eigen films.

Van de autoritaire vader die tekeer gaat tegen zijn zoon Abel in Abel uit 1986, tot de vernederingen die ober Edgar in zijn nieuwste film Ober moet ondergaan. Zijn werk zit vol met dergelijke pijnlijke momenten. In het wrede universum van Van Warmerdam zijn mensen meestal niet zo aardig voor elkaar. Toch maakt hij er geen grote zaak van. Het gebeurt nou eenmaal.

Surrealisme

Zijn meesterschap is dan om het op een terloopse, lichtvoetige wijze te verbeelden. Want er kan wel gelachen worden, alhoewel dat lachen kan omslaan in huivering. Ofschoon Van Warmerdam eigenzinnige fantasiewerelden creëert, zijn ze doorweven met herkenbare bespiegelingen over typisch Hollandse kleinburgerlijkheid. Daarom noemt de regisseur zijn werk realistisch, terwijl zijn films dicht tegen het surrealisme aanschurken.

In interviews trekt de regisseur graag rookgordijnen op; begrippen als surrealisme, absurdisme en zijn vermeend universum, daar heeft hij een hekel aan. Nochtans roept zijn werk dringend dergelijke terminologie op.

De Noorderlingen (1992)

De Noorderlingen is de meest strakke en beklemmende afdaling in het Van Warmerdam universum. Het is gesitueerd in een nog niet afgebouwde nieuwbouwwijk, geïsoleerd gelegen aan de rand van een mysterieus bos. Het is een huiveringwekkend portret van Hollandse bekrompenheid, dat bestaat uit perverse controlezucht.

Steunpilaren van deze gemeenschap zijn enge mannen: de slager wiens seksuele vraatzucht niet te beteugelen is, de gestoorde boswachter die altijd staat te gluren en de postbode die de post open stoomt om zodoende te weten te komen wat zich afspeelt achter de bloemetjesgordijnen. De mannen doen verschrikkelijke dingen, toch werkt hun monomane gedrag onweerstaanbaar op de lachspieren. Van Warmerdam houdt niet van eendimensionale slechterikken, ze moeten ook kwetsbare trekjes vertonen.

Landschappen

Oók een man in uniform en niet vies van machtsmisbruik, is de treinconducteur in De Jurk. We zien hem in achtervolging op een meisje 's nachts haar ouderlijk huis binnen dringen. En hoe hij zichzelf een lieve man noemt, terwijl hij op het punt staat haar te verkrachten. De scène is gelijktijdig akelig en grappig, een typische mengeling.

De Jurk (1996)

De Jurk lijkt een van de minste Van Warmerdam producties, misschien komt het door de losse verteltrant. De omzwervingen van een jurk die steeds van eigenares wisselt en niemand geluk lijkt te brengen, geeft wel de kans om een rijke oogst typetjes voor het voetlicht te brengen. Van de losheid van De Jurk naar de claustrofobische driehoeksrelatie over een echtpaar en een indringster, het drama van Kleine Teun, lijkt een reuzensprong. Niettegenstaande het feit dat de film gebaseerd is op het gelijknamige theaterstuk heeft de film niet de verwachte theatrale uitstalling, aangezien het weidse polderlandschap waarin de handeling zich afspeelt een verrassend filmische grandeur heeft. De boerderij staat namelijk geïsoleerd in het polderlandschap.

Grimm (2002)

Van Warmerdam heeft een oog voor landschappen: de bossen in De Noorderlingen en Grimm zijn onvergetelijk en nogal luguber, alsof we in een bizar sprookje verdwaald zijn. Grimm had drie jaar geleden een teleurstellende ontvangst. Het is een fascinerend wreed sprookje over een broer en zus die min of meer incestueus met elkaar overhoop liggen. Na een briljant eerste halfuur in dat enge bos, en een enigszins mystificerende voortzetting in Spanje, blijft de film een van de grootste raadsels van de hedendaagse cinema.

Filmtalent

Dit jaar is er met Ober, die helaas geen onderdeel uitmaakt van deze dvd-box, een nieuw hoofdstuk toegevoegd aan een intrigerend oeuvre. Het moet een mooie genoegdoening zijn voor Van Warmerdam, want de financiering van zijn twee laatste films was een nachtmerrie. Artistiek hoogstaande films die ook toegankelijk zijn voor een groot publiek zijn wel degelijk mogelijk, dat heeft Van Warmerdam de afgelopen twintig jaar laten zien.

Abel (1986)

Vanaf Abel, zijn debuut uit 1986, was meteen al duidelijk dat er een bijzonder filmtalent was opgestaan. Het verhaal over de 31-jarige onaangepaste Abel die overhoop ligt met zijn ouders ademt een zekere behaagzucht uit, maar is met een uitgekookte stilistische handigheid geënsceneerd. Opvallend zijn ook de rake dialogen, puntig en uitgebeend.

Dat zou later een handelsmerk van Van Warmerdam worden: de doordringende nauwkeurigheid en soberheid van de spreektaal in zijn films. Hij is een navrante uitzondering in de Nederlandse cinema, waar woorden gaandeweg hun betekenis en inherente kracht verloren hebben.

Het komt natuurlijk door zijn theater-achtergrond, met Hauser Orkater en de Mexicaanse Hond, dat hij zo bedreven is geraakt in de kracht van de taal. Daarbij gevoegd zijn visuele talenten als ontwerper en schilder zorgt ervoor dat we een on-Nederlands filmtalent in huis hebben.

Dvd-box: De films van Alex van Warmerdam, A-film. Met Abel (1986), De Noorderlingen (1992), De Jurk (1996), Kleine Teun (1998), en Grimm (2002).