Uit: Ravage #3 van 27 februari 2004

Rybkin stunt, Poetin overwint

Rusland op weg naar geleide democratie

De raadselachtige verdwijning van presidentskandidaat Ivan Rybkin zorgde in de westerse media voor de nodige beroering. De Russen kon het maar nauwelijks boeien. Zij weten immers al lang dat Vladimir Poetin de presidentsverkiezingen gaat winnen. Er is immers geen alternatief.

Op 8 februari maakten de media voor het eerst melding van de verdwijning van Ivan Petrovitsj Rybkin, kandidaat voor de Russische presidentsverkiezingen van 14 maart. De westerse media, die veel meer aandacht besteedden aan Rybkin's verdwijning dan die in de Russische Federatie, putten zich uit in het vinden van verklaringen voor Rybkin's verdwijning.

De wijze waarop de westerse media bericht, roept herinneringen op aan de Koude Oorlog. Vladimir Poetin wordt afgeschilderd als dictator, Rusland als een land dat geleid wordt door geheime diensten. De staatsrepressie in Rusland zou enorm zijn en Rybkin de reddende engel, de voornaamste uitdager en tegenkandidaat voor Poetin. In opiniepeilingen kreeg Rybkin echter minder dan een procent van de stemmen, dus het leek blijkbaar tijd voor een 'stunt'.

Berezovsky

Rybkin is in de afgelopen tien jaar lid geweest van de Communistische Partij, de Agrarische Partij, de partij Regionen van Rusland en de Socialistische Partij. Ditmaal is hij de presidentskandidaat van Liberaal Rusland, de door oligarch Berezovsky opgerichte en gefinancierde partij.

Berezovsky verblijft zelf al jaren in Londen omdat er in de Russische Federatie diverse arrestatiebevelen voor hem klaar liggen. Hij wordt gezocht wegens miljoenenfraude, belastingontduiking, moord en het inzetten van huurmoordenaars.

Berezovsky leidt vanuit Londen de oppositie tegen Poetin. In de campagne voor de parlementsverkiezingen van 7 december 2003 financierde hij onder andere de Communistische Partij van de Russische Federatie (KPRF). Niet omdat Berezovsky enige sympathie heeft voor die partij, maar omdat de KPRF in zijn optiek oppositie voert tegen Poetin.

Na allerlei vage verhalen over de achtergronden van zijn 'verdwijning' is Rybkin inmiddels in Londen opgedoken om vanonder de vleugels van zijn beschermheer zijn campagne voor de presidentsverkiezingen van 14 maart voort te zetten. Daarbij weet hij de westerse media nog steeds in zijn kielzog. Die lijken er alles aan gelegen om Poetin in diskrediet te brengen.

In Rusland zelf doet men wat lacherig over Rybkin's verhalen. Over het algemeen is men de mening toegedaan dat Rybkin, al dan niet in opdracht van Berezovsky, een verkiezingsstunt heeft willen uithalen. Misschien zal het hem wat meer stemmen opleveren dan de minder dan de een procent waar hij in de peilingen voor stond. De onbetwiste koploper, zittend president Vladimir Poetin is inmiddels in de peilingen van ruim 70 naar 80 procent gestegen.

Geen alternatief

In de aanloop naar de Russische presidentsverkiezingen van 14 maart heeft de Kremlinpartij in het Russisch parlement de absolute meerderheid behaald en is de oppositie 'weggepromoveerd'. De weg voor een tweede ambtstermijn van Vladimir Poetin ligt daarmee open. Rusland gaat verder op de weg van de 'geleide democratie'.

Tijdens de parlementsverkiezingen eind vorig jaar gaf een groot deel van de Russische kiezers aan genoeg te hebben van ruim tien jaar 'markthervormingen' die gepaard gingen met de afbraak van sociale voorzieningen, de daling van het levenspeil en groeiende maatschappelijke ongelijkheid. Tegelijkertijd is er geen werkelijk politiek alternatief in de Russische arena van de oppositie. Deze wordt gedomineerd door ex-stalinisten en de groeiende invloed van criminele zakenlieden.

Een groot deel van de kiezers stemde daarom op Eén Rusland, ook wel de Kremlinpartij genoemd omdat zij de voornaamste steunpilaar is van president Poetin en de huidige Russische regering. In totaal kreeg de partij ruim 300 van de 450 zetels in het Russisch parlement en behaalde daarmee een tweederde meerderheid. De partij domineert nu het parlement.

De liberale partijen Yabloko en Unie van Rechtse Krachten (SPS) verdwenen volledig uit het parlement omdat ze de kiesdrempel van 5 procent niet haalden. Dit ondanks de ruime ondersteuning door de Russische oligarchen en door hen gefinancierde grootschalige verkiezingscampagnes.

Het falen van deze partijen kan worden verklaard uit het feit dat zij worden geassocieerd met privatisering, vrije markt en oligarchie, momenteel zeer onpopulaire begrippen in Rusland.

De ultranationalistische LDPR van Vladimir Zhirinovsky behaalde 12 procent van de stemmen. De demagoog Zhirinovsky krijgt op de Russische televisie alle gelegenheid zijn standpunten te uiten. Hij treedt zelfs op in showprogramma's waar hij een graag geziene gast is omdat hij altijd wel voor wat leven in de brouwerij zorgt. Een populaire hiphop-groep heeft een hit met teksten van Zhirinovsky, wiens stem op de plaat ook te horen is.

Communisten

Rodina (Moederland), een nieuwe partij aan het Russisch politiek firmament, kreeg 9 procent van de stemmen. De partij werd pas een paar weken voor de parlementsverkiezingen opgericht door de econoom Glaziev en de nationalist Rogozin. Hij was ooit nog kandidaat vice-president van de populaire generaal Lebed tijdens de presidentsverkiezingen van 1996.

De communisten van de KPRF behaalden met 13 procent van de stemmen een historisch dieptepunt. Daarmee lijkt de rol die de partij gedurende de afgelopen tien jaar speelde, die van ongevaarlijke katalysator van maatschappelijke ontevredenheid, definitief uitgespeeld.

De KPRF was vanaf het moment van ineenstorting van de Sovjet-Unie een oppositiepartij, maar dat belette haar niet om het op een groot aantal thema's eens te zijn met de achtereenvolgende Russische regeringen. Zo stemde ze in met het opheffen van de Sovjet-Unie, de privatiseringen en de oorlog in Tsjetsjenië en keurde ze evenals Poetin de Amerikaanse inval in Irak goed.

Uiteindelijk is de KPRF verworden tot een partij die de belangen van de 'nieuwe rijken' in Rusland vertegenwoordigt. Zij zien haar als instrument tegen Poetin. Een aantal kandidaten op de verkiezingslijst van de KPRF behoorde dan ook tot de vertegenwoordigers van de grote, al dan niet op criminele wijze geprivatiseerde, ondernemingen. Zoals gemeld werd de campagne van de partij deels gefinancierd door Boris Berezovsky.

Weinig vertrouwen

Een partij die werkelijk voor de belangen van de bevolking opkomt ontbreekt in het Russische politiek spectrum. Alle deelnemende partijen vertegenwoordigden ofwel de ondernemers of de staatsbureaucratie. Zij verschillen slechts van elkaar in de vraag of de economie volgens de vrije markt principes of door de staat moet worden geleid: junglekapitalisme versus staatskapitalisme.

Geen wonder dus dat de opkomst bij de parlementsverkiezingen laag was. De opkomstcijfers van 1996, 1999 en 2003 geven een dalende lijn aan. De gemiddelde Rus heeft weinig geloof en vertrouwen in de politiek. Ondanks de mooie verhalen van premier Kasjanov dat in 2003 de Russische economie flink was gegroeid, merkt de gemiddelde Rus hier weinig van. De prijzen in de winkels stijgen, maar lonen en pensioenen blijven vrijwel gelijk.

Ook de nog steeds voortdurende oorlog in Tsjetsjenië geeft weinig vertrouwen. Op 5 december 2003, net twee dagen voor de verkiezingen, kostte een explosie in een trein in Zuid-Rusland aan 41 mensen het leven, 150 anderen raakten gewond. Twee dagen na de verkiezingen kwamen er bij een explosie in hartje Moskou zes mensen om het leven en raakten veertien personen gewonden.

Ook de internationale gespannen situatie geeft geen aanleiding tot vertrouwen in de politiek. Tijdens de OVSE-top in Maastricht werd Rusland door de VS openlijk vernederd en aangevallen met de eis tot terugtrekking van Russische troepen uit Moldova en Georgië.

Kloof

De belangrijkste oorzaak van het gebrek aan vertrouwen is de snelle toename van maatschappelijke ongelijkheid in de Russische Federatie. Er gaapt een enorme financiële kloof tussen de 'nieuwe rijken' - met als summum de oligarchen die van hun zakgeld westerse profvoetbalclubs kopen alsof het om een leuk speeltje gaat - en de grote maatschappelijke onderlaag die nauwelijks het hoofd boven water kan houden.

Cijfers tonen aan hoe het met de maatschappelijke ongelijkheid is gesteld in het huidige Rusland. In 1991 waren de hoogste inkomens in Rusland 4,5 maal hoger dan de laagste, in 2000 was dit verschil gegroeid naar 14,3 maal. Twee procent van de Russen ontvangt 33,5 procent van het totale nationale inkomen, een onderlaag van 10 procent van de bevolking krijgt samen 2,4 procent hiervan.

Aan het eind van 2001 leefde volgens het Staatsbureau voor de Statistiek ongeveer eenderde van de bevolking, zo'n 50 miljoen mensen, onder het bestaansminimum van 1600 roebel (ongeveer 43 euro) per maand, terwijl het vermogen van de oligarch Chodorkovsky wordt geschat op 8 miljard dollar! Evenals Chodorkovsky komen nog zestien andere Russen voor in de Forbes-lijst van de rijksten ter wereld.

Achter de schermen

Onder Poetin wordt Rusland steeds meer een 'geleide democratie'. Het aantal ondemocratische maatregelen neemt toe en de staatsrepressie breidt zich uit. Deze geleide democratie kenmerkt zich door een grotere bewegingsvrijheid voor de FSB, de opvolger van de veiligheidsdienst KGB, een afzwakking van de democratische en burgerlijke vrijheden en een inkomenspolitiek die de beter gesitueerden bevoordeelt.

Ongeacht de hoogte van het inkomen is er maar één belastingschaal (13 procent) en is de afdracht van sociale lasten verlaagd naar 5 procent. De vroegere staatspensioenen worden in een hervormingsoperatie overgeheveld naar geprivatiseerde investeringsfondsen en de toch al schamele sociale wetgeving wordt nog verder uitgekleed. Al deze maatregelen werden genomen in de afgelopen drie jaar van het Poetin-bewind.

Nieuwe beslissingen zullen bij de huidige politieke verhoudingen in toenemende mate achter de schermen binnen regeringskringen worden genomen. Het door de regering gecontroleerde parlement speelt nog slechts een decoratieve rol in het spel van de geleide democratie.

Het parlementair systeem in Rusland is teruggekeerd naar de situatie van zo'n honderd jaar geleden. Het land is opnieuw een éénpartijstaat aan het worden, hoewel nu nog gesproken kan worden van een anderhalve partijstaat: de Kremlinpartij plus de andere fracties in het parlement.

Formaliteit

Met een absolute parlementaire meerderheid zal Poetin het bij de presidentsverkiezingen ook niet moeilijk krijgen. Van de tien kandidaten die zich oorspronkelijk hadden aangemeld - en die in Rusland de 'Tien kleine negertjes' werden genoemd naar het gelijknamige boek van Agatha Christie - resteren er nu, geheel in overeenstemming met het boek, nog zeven.

Poetin is daar zelf uiteraard een van. Geen van de andere kandidaten vormt voor hem een bedreiging. Sterker nog, volgens Russische politieke analisten heeft juist het Kremlin voor extra kandidaten gezorgd om zo de verkiezingen een democratisch tintje te geven.

Irina Hakamada, die er niet in is geslaagd via de SPS-lijst terug in het parlement te komen, is volgens sommigen nu door het Kremlin gevraagd zich als onafhankelijke kandidaat te stellen in de race met Poetin. Hetzelfde zou gelden voor de kandidatuur van Glaziev van Rodina en van de voorzitter van de Federatieraad (Russische Eerste Kamer) Sergej Mironov. Andere kandidaten zijn Oleg Malyshkin van de LDPR, Nikolai Kharitonov van de KPRF en de reeds genoemde Ivan Rybkin.

Oleg Malyshkin, lijfwacht van Zhirinovsky, is door de LDPR als kandidaat naar voren geschoven om 'Poetin te beschermen tegen het polemisch talent van Zhirinovsky zelf', aldus de partij. Ook opmerkelijk is dat KPRF-leider Zjoeganov plaatsmaakt voor Kharitonov. Dit zal te wijten zijn aan de teleurstellende nederlaag van de KPRF bij de parlementsverkiezingen waarvoor Zjoeganov verantwoordelijk wordt gehouden.

In dit gezelschap is het voor Poetin een gelopen race. De presidentsverkiezingen in Rusland zijn nog slechts een formaliteit en maken onderdeel uit van de 'geleide democratie'.

Vadim Donetsky
Bas van der Plas

Medewerkers van INSUDOK, informatie- en documentatiecentrum over de voormalige Sovjet-Unie en de landen van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS). Zie ook www.stelling.nl/insudok

Naar boven