Uit: Ravage #2 van 6 februari 2004

Nederlandse wapenexport blootgelegd

Nederlandse bedrijven moeten voor de export van militaire goederen officieel aan een aantal mooi ogende criteria voldoen. 'Explosieve Materie' geeft echter een onthutsend beeld van de falende controle van de Nederlandse overheid op militaire exporten.

Jaar na jaar prijkt Nederland op de top tien van grootste wapenexporteurs. Aanvragen voor exportvergunningen voor militaire goederen worden door de overheid getoetst aan de hand van een aantal cruciale criteria, zoals de mensenrechtensituatie in het ontvangende land, de aanwezigheid van spanning tussen het ontvangende land en andere landen en het van kracht zijn van internationale embargo's.

Een op papier mooi ogende regelgeving voor wapenexportcontrole, maar in de praktijk zijn de criteria niet bindend, op vele wijzen te interpreteren en dus boterzacht. De Nederlandse overheid als dominee blijkt al lang geleden plaats gemaakt te hebben voor de aloude koopmansgeest. Dit wordt duidelijk na lezing van het boek Explosieve Materie van Martin Broek en Frank Slijper.

Voormalig minister van Buitenlandse Zaken Hans van Mierlo merkte hierover al in 1996 tijdens een debat in de Tweede Kamer het volgende op: 'Het is waar dat de criteria niet absoluut bindend zijn. In die zin werken de criteria maar gedeeltelijk. Het in absolute zin toepassen van de criteria zou betekenen dat de Nederlandse defensie-industrie geen exportmogelijkheden meer heeft, terwijl de binnenlandse markt te klein is (..) Dan zou de Tweede Kamer moeten besluiten de defensie-industrie in Nederland te verbieden.'

Het zal niemand verbazen dat de Tweede Kamer een dergelijk besluit nooit heeft genomen. Sterker nog, uitzonderingen daargelaten, levert Nederland met regelmaat militaire goederen aan spanningsgebieden en landen waar respect voor de mensenrechten nog geen geaccepteerd begrip is.

Koopman

'De mensenrechtensituatie in China is vooruitgegaan, maar er moet nog veel worden verbeterd', meldde Balkenende onlangs. Een motie om het wapenembargo dat op Europees niveau tegen China werd ingesteld na het bloedbad op het Plein van de Hemelse Vrede te handhaven, werd in het parlement Kamerbreed gesteund.

Met een kritische Balkenende en een nog kritischere Kamer zou je denken dat de Nederlandse regering niet anders kan en wil dan op Europees niveau de poot stijf houden door niet in te stemmen met het beëindigen van het embargo.

Maar niks is minder waar. In de ministerraad van eind januari wordt besloten in te stemmen met de beëindiging van het embargo. De argumentatie is, weinig verbazingwekkend, van economische aard. De ministerraad stelt dat 'als Nederland als enige land zou kiezen voor een veto, dat 'zeer schadelijk' zou zijn voor de politieke en diplomatieke relaties met China. Een dergelijk besluit zou bovendien niet goed zijn voor de Nederlandse positie binnen Europa. Daarnaast zouden er mogelijk ongewenste effecten zijn op de economische relaties.'

In dat laatste argument ligt 'm natuurlijk de crux. De wapenindustrie zit te springen om nieuwe orders. China met zijn bovenmatig grote defensie-uitgaven is een prachtige markt om te heroveren. Een beter bewijs dat de koopman de dominee vermoord en begraven heeft is bijna niet te leveren.

Ontluisterend

Martin Broek en Frank Slijper geven in Explosieve materie een gedegen analyse van de wijze waarop de Nederlandse regering en de Kamer als controleur omgaan met de verschillende criteria. Op basis van de vele verslagen van debatten in de Kamer, brieven van de regering en duizenden pagina's met achterliggende informatie over wapenexportvergunningen schetsen zij een ontluisterend beeld van het gebrek aan invulling van de verschillende criteria (wat is een spanningsgebied, wanneer zou Nederland export niet toe moeten staan, etc..) en onwil om ze strikter toe te passen.

Het boek geeft een gedetailleerd en, voor de echt geïnteresseerde, leesbaar inzicht in deze legale tak van de Nederlandse militaire wapenhandel, het gebrek aan controle op de uitvoer van de explosieve materie, de ongelooflijk stevige steun die deze industrietak in vergelijking met andere sectoren van de overheid krijgt, het gemak waarmee dual use goederen in dubieuze landen beland zijn en vele andere aspecten van deze speciale sector.

Het is daarmee een absolute aanrader voor een ieder die zich graag de oogkleppen af laat stoten en wegwijs gemaakt wil worden in de wereld van de wapenhandel, de economische en machtspolitieke verhoudingen die in deze voorgetrokken sector spelen en (nog steeds) aan een gebrek aan transparantie lijdt.

WOB

Juist het gebrek aan transparantie heeft mij als Kamerlid stevig geïrriteerd. De twee schrijvers van het boek hebben in samenwerking met het radioprogramma Argos (een van de weinige programma's dat met enige regelmaat gedegen aandacht aan wapenhandel schenkt) een beroep gedaan op de Wet Openbaarheid Bestuur (WOB). Zij kregen na veel gesoebat duizenden pagina's informatie over individuele wapenexportvergunningen, veel meer informatie dan de Kamer ooit openbaar dan wel vertrouwelijk in heeft mogen zien.

Ik vind dat persoonlijk te absurd voor woorden, dat je door stevig te 'wobben' meer informatie kan krijgen dan mensen die gekozen zijn om de regering te controleren. Dit zou betekenen dat ik in het vervolg beter ook aan de WOB kan gaan in plaats van de verschillende bewindslieden te verzoeken ons toch alstublieft van wat meer informatie te voorzien.

Uit irritatie ben ik een paar weken geleden het reguliere debat over wapenexport in gestapt. En wat schetst mijn verbazing, de kersverse staatssecretaris van Economische Zaken Van Gennip gaf aan dat ik alle informatie die ik via een WOB zou kunnen krijgen op mocht komen halen. Ik moest maar met een vrachtwagen voor komen rijden...

Op het moment zijn we nog in onderhandeling over de vorm en wijze waarop we deze informatie zouden willen ontvangen. En zo hebben de schrijvers van Explosieve Materie nogmaals gezorgd voor verdergaande openbaarheid over het Nederlandse wapenexportbeleid.

Juist op basis van de door de WOB vrijgegeven stukken is een groot gedeelte van het boek geschreven, en hoewel het taaie materie is zou ik toch willen stellen dat het lezen van dit boek een absolute must is voor op zijn minst iedereen die zich pacifist, vredesactivist of antimilitarist noemt. Om het nog maar niet te hebben over journalisten en politici.

Indonesië

Terwijl ik het hoofdstuk van het boek aan het lezen was over de speciale behandeling die de Nederlandse (vaak noodlijdende) scheepswerven krijgen van met name Economische Zaken - over de onderhandse afspraken waarbij de ene werf wel en de andere werf niet voor de marine produceert - kwam het onderwerp plots weer tot leven. De ontwikkelingen in de Nederlandse defensie-industrie rondom een potentiële levering aan Indonesië kwamen in een stroomversnelling terecht.

De Koninklijke Schelde, een van die bedrijven die enorm veel overheidssteun ontving en ontvangt (ook hierover veel informatie in het boek), tekende een contract om aan de Indonesische marine twee korvetten te leveren. Een betere illustratie voor mijn stelling dat Nederland nog steeds pretendeert een dominee te zijn maar in de praktijk een keiharde zakenman is, kan ik niet geven.

Gezien de rol van de Indonesische marine in mensenrechtenschendingen op Atjeh zou de regering geen exportvergunning mogen afgeven voor deze grote militaire leverantie (de auteurs schreven al eerder een boekwerk over wapenhandel met Indonesië - Vuile handen).

Een te grote rol van het leger in de Indonesische politiek, corruptie en geweld worden ook door het kabinet Balkenende als bijzonder problematisch gezien. Nederland heeft een embargo ingesteld op leveranties aan de Indonesische landmacht vanwege mensenrechtenschendingen in de Molukken en andere delen van de Indonesische archipel.

Daarnaast heeft de regering vorig jaar besloten om ook de Indonesische luchtmacht met een embargo te treffen; dit omdat vliegtuigen van de Indonesische luchtmacht bombardementen hebben uitgevoerd op Atjeh. De Indonesische marine treft volgens het kabinet Balkenende geen blaam en daarom is er geen beletsel voor de order van twee korvetten met een geschatte waarde van 500 miljoen euro.

In de praktijk is ook de marine actief betrokken bij het conflict. De toekomst van de bootwerf lijkt hiermee belangrijker gevonden te worden dan de mensenrechtensituatie in Indonesië.

Wapenembargo

Veel is over de oorlog in Atjeh, die mei vorig jaar weer in volle hevigheid uitbrak, niet bekend geworden. Journalisten en mensenrechtenwaarnemers krijgen geen toestemming het gebied te betreden en kunnen hun werk alleen in illegaliteit en met grote risico's uitoefenen. De Indonesische media staan bloot aan enorme overheidscensuur.

De gerenommeerde organisatie Human Rights Watch laat in een rapport van 15 december 2003 echter geen twijfel bestaan over de ontstane situatie. Buitengerechtelijke executies, ontvoeringen, mishandeling, willekeurige opsluiting en tal van andere misdaden uitgevoerd door Indonesische troepen zijn aan de orde van de dag.

Human Rights Watch pleit voor een internationaal wapenembargo tegen Indonesië. Uit berichten van militaire analisten blijkt dat de Indonesische marine volledig betrokken is bij deze militaire activiteiten. Ik heb inmiddels een lijst van 21 verschillende soorten oorlogsschepen in m'n bezit die in Atjeh zijn ingezet bij beschietingen en bombardementen en een lijst van 22 schepen die zijn ingezet voor het troepentransport.

Hoewel de Nederlandse regering spreekt over de legitieme rol van de Indonesische marine bij bestrijding van piraterij en kustbewaking, blijken de marineschepen ingezet te worden voor het onderscheppen van voorraden voor de rebellen, het aan land zetten van mariniers en het beschieten vanaf zee van posities van rebellen. De korvetten die de Koninklijke Schelde wil leveren zijn geschikt voor het bestoken vanaf zee van 'vijandelijke' stellingen aan land.

Inmiddels is duidelijk geworden dat de Nederlandse regering mijn kritiek op de rol van de Indonesische marine zeker niet deelt. Het ligt dan ook voor de hand dat als er geen fundamentele kritiek vanuit bijvoorbeeld maatschappelijke organisaties gegeven wordt, de Schelde gewoon vergunning zal worden verleend om deze korvetten aan Indonesië te leveren.

Clusterbommen

Een boek lezen is niet genoeg. Weten hoe het Nederlandse wapenexportbeleid in elkaar zit is de eerste stap om verdere actie te ondernemen. Hoe je dat het beste aanpakt hangt af van de specifieke situatie waar je je op wilt richten.

Vorig jaar heb ik met succes een campagne georganiseerd gericht op de financiële betrokkenheid van de ABN-Amro bij een Britse bedrijf dat clusterbommen test en onderhoud. Hoewel clusterbommen (helaas) nog steeds niet verboden zijn, zijn er wel vele morele en humanitaire argumenten te geven waarom dit al lang had moeten gebeuren.

De ABN pretendeert maatschappelijk verantwoord en duurzaam ondernemen hoog in het vaandel te hebben staan en is daardoor erg kwetsbaar voor berichtgeving waaruit het tegendeel blijkt. We stonden met onze protestborden voor tientallen filialen en hebben verschillende malen voor het hoofdkantoor gestaan. Ook hebben we tijdens een aandeelhoudersvergadering zowel binnen en buiten geprotesteerd en uiteindelijk heeft de bank aangegeven van haar aandelen in dit Britse bedrijf af te willen en in de toekomst geen verdere zakendeals meer te sluiten waar clusterbommen aan te pas komen.

Zo is juist dat element waar de bank nadruk op legt, maatschappelijk verantwoord ondernemen, breekijzer geweest om de bank daadwerkelijk een klein stapje verder in die richting te krijgen. Het informeren van mensen is daarbij het belangrijkste element. De juiste informatie boven water krijgen, via het bestuderen van vakbladen, de media informeren, medestanders zoeken, contacten leggen met organisaties en opvallende actiemethodes bedenken.

Spaargeld

ABN-Amro is vast en zeker niet de enige bank die investeert in wapens. Wat dat betreft is het jammer dat Explosieve Materie nauwelijks ingaat op de financieringskant van het verhaal. Op dat vlak is dus nog veel werk te doen. Wat doet jouw bank met het geld op jouw lopende- of spaarrekening? In hoeverre kun je inzicht krijgen in de investeringen die jouw bank doet, hoe transparant wil jouw bank zijn?

Misschien is juist het reilen en zeilen van een gemiddelde bank met jouw spaargeld wel een heel toegankelijke manier om het thema wapenhandel aan de orde te stellen. Want vrijwel iedereen heeft wel een x aantal euro's bij een of andere bank en vele mensen zullen zich, indien ze er mee geconfronteerd worden, af vragen wat hun bank met hun geld doet. Maar eerst het boek maar eens lezen.

Krista van Velzen

Van velzen is SP-kamerlid en activist

Martin Broek en Frank Slijper, Explosieve materie. Nederlandse wapenhandel blootgelegd. Papieren Tijger, Breda 2003 ISBN 90 6728 1603, 224 pagina's, 19,90 euro

www.stopwapenhandel.org

Naar boven