Uit: Ravage #2 van 6 februari 2004

De reïntegratiemachine

Melketiers wacht onzekere toekomst

Door de bezuinigingen op de gesubsidieerde arbeid dreigen veel actiegroepen en ideële organisaties in financiële problemen te komen. Bovendien is het onduidelijk of men in de toekomst nog over gesubsidieerde werknemers kan beschikken. Is de actiebeweging gereed voor een volgende professionaliseringsslag?

In de loop van vorig jaar sloeg de paniek bij een groot aantal actiegroepen en ideële organisaties toe. In de jaren negentig had de actiebeweging zich massaal bekeerd tot de gesubsidieerde arbeid. Veel clubs draaien inmiddels grotendeels op 'banenpoolers' en 'melketiers', maar het kabinet Balkenende-II wil zo snel mogelijk van deze paars gekleurde erfenis af.

Gemeenten kregen van minister van Sociale Zaken De Geus de opdracht het aantal gesubsidieerde arbeidsplaatsen in de In- en Doorstroom-sector (ID) drastisch te beperken. Bovendien werd de vermindering afdracht langdurig werklozen (een belastingvoordeel voor de werkgever) afgebouwd en werd er gekort op de vergoeding van de zogenoemde overheadkosten.

Met als gevolg dat de banen geld gingen kosten, soms wel enkele duizenden euro's per werknemer per jaar. Vooral voor ideële organisaties zonder inkomsten leverde dit grote problemen op. ,,We hebben hierdoor aardig ingeteerd op onze reserves'', zegt Peer de Rijk van het anti-kernenergiebureau Wise in Amsterdam. ,,Dat kunnen we niet nog eens een jaar volhouden.''

Ook de Amsterdamse vluchtelingenhulporganisatie ASKV kwam bijna in problemen. ,,Het is op termijn niet haalbaar drie ID-ers in dienst te houden'', zegt Bas Baltus van het ASKV. ,,Dat kunnen we eenvoudigweg niet betalen.''

Ontslagen zijn er overigens in Amsterdam nog niet gevallen, omdat de inmiddels afgetreden wethouder Oudkerk eind vorig jaar na veel protest van werkgeverskant alsnog over de brug kwam met een vergoeding voor de overheadkosten. Bovendien worden in ieder geval gedurende de eerste zes maanden van 2004 de loonkosten vergoed.

Of organisaties daarna nog loonkostensubsidie zullen ontvangen is afhankelijk van de mate waarin men bereid is mee te werken aan het 'screenen' van de werknemers met het oog op hun arbeidsmarktperspectief.

Eigen volk

Bovendien zat er nog een addertje onder het gras. Volgens de nieuwe Wet Werk en Bijstand (WWB) die per 1 januari 2004 van kracht is geworden, zijn gemeenten financieel en inhoudelijk verantwoordelijk voor het reïntegratiebeleid van mensen zonder betaald werk.

Het bestaande stelsel van WIW- en ID-banen gaat op de schop en daarvoor in de plaats kan elke gemeente een eigen stelsel van gesubsidieerde arbeidsplaatsen ontwikkelen. Geen enkele gemeente is er echter in geslaagd op tijd een eigen beleid vast te stellen. In de meeste plaatsen worden de ID-banen daarom nog volgens de oude regeling vergoed.

Zo ook in Amsterdam, behalve voor de ID-ers die niet in Amsterdam wonen. Voor hen wordt de subsidie na 31 maart stopgezet. Het reïntegratiebeleid is immers alleen bedoeld voor Amsterdammers. Als instellingen in Amsterdam mensen uit andere steden in dienst hebben moeten die gemeenten maar betalen, daar gaat Amsterdam niet voor opdraaien, zo meende Oudkerk. Eigen volk eerst.

Bij Wise wonen drie van de vijf ID-ers niet in Amsterdam. Daar is men momenteel druk bezig om iets te regelen met de desbetreffende instanties in de woonplaats van de melketiers, maar het is niet duidelijk of dit lukt. ,,De ene gemeente is wel geïnteresseerd, de ander niet. Ook bij NV Werk (de gemeentelijke instantie die de ID-banen regelt -FK.) krijg je vrijwel elke dag iets anders te horen'', aldus De Rijk.

Sluiten

Volgens De Rijk zou het ,,een ramp'' zijn als Wise de drie ID-ers moet ontslaan. ,,Er werken hier in totaal acht mensen, waarvan drie op projectbasis en vijf via de ID-regeling. Door de gesubsidieerde arbeidsplaatsen hebben we de afgelopen jaren veel projecten op de rails kunnen zetten. Als die allemaal wegvallen, denk ik niet dat Wise nog lang bestaat. Het heeft weinig nut om een kantoortje open te houden waar maar af en toe iemand komt.''

Voor het ASKV in Amsterdam is de terugkeer naar een situatie met alleen vrijwilligers geen optie. ,,Die mogelijkheid is door de maatschappelijke ontwikkelingen achterhaald'', aldus Baltus. ,,De afgelopen jaren hebben we gemerkt dat vrijwilligers steeds minder tijd hebben. Door een zware studie en/of een vaste baan kunnen nog maar weinig mensen het opbrengen om daarnaast nog wat anders te doen.''

Was het vijf jaar geleden nog gebruikelijk dat vrijwilligers zo'n drie dagen per week aan het ASKV konden besteden, nu is één dag en een vergadering vaak het maximum. ,,Noodgedwongen hebben we de eis van ten minste twee dagen actief zijn en het bijwonen van vergaderingen laten vallen'', zegt Baltus. ,,Vooral in de hulpverlening is dit lastig. Vluchtelingen komen immers dagelijks op ons kantoor en moeten vaak direct geholpen worden. Daarvoor moet je plannen en taken van elkaar kunnen overnemen. Dat lukt niet met alleen maar vrijwilligers.''

Minder tijd

Ook Jeroen Breekveldt van Infocentrum Wageningen denkt niet dat het centrum zonder gesubsidieerde arbeidsplaatsen kan voortbestaan. In ieder geval niet in de huidige vorm. Breekveldt: ,,We zullen altijd politiek actief blijven en het werk wat we nu doen zoveel mogelijk voortzetten - onze motivatie is tenslotte politiek, niet financieel - maar als we het werk naast een ander baantje moeten doen kunnen we er minder tijd in steken.''

Vooralsnog zal het infocentrum haar gesubsidieerde arbeidsplaatsen waarschijnlijk kunnen behouden. ,,De gemeente Wageningen wil dertien ID-banen opheffen, hopelijk gebeurt dat niet bij ons'', aldus Breekveldt.

De 110 ID-banen die Wageningen wil behouden, krijgen in 2004 een korting op de loonkosten van 5 procent en in 2005 van 10 procent. Organisaties die echt in de problemen komen en nog aan drie andere criteria voldoen kunnen compensatie vragen voor deze korting. Wat er na 2005 gebeurt, is onbekend.

In Utrecht zijn de huidige ID-banen, mede dankzij de protesten van GIDS, een samenwerkingsorganisatie van kleine organisaties met gesubsidieerde arbeidsplaatsen, tot halverwege 2005 veilig gesteld. Ook kunnen organisaties die door de voorgenomen korting op de loonkostensubsidie voor 2004 in de problemen komen, onder een aantal voorwaarden een tegemoetkoming krijgen.

Desondanks brainstormt het Utrechtse politiek en cultureel centrum ACU al enige maanden over de mogelijkheid om weer volledig met vrijwilligers te gaan draaien. ,,Dit was oorspronkelijk ook de bedoeling'', zegt ACU-medewerkster Leonie. ,,We hebben gebruik van de melkertregeling gemaakt omdat die er was, maar erg blij zijn we er nooit mee geweest. Nu pas merken we hoe afhankelijk we geworden zijn.''

In Eindhoven blijft de situatie het eerste half jaar bij het oude. Het is, in tegenstelling tot veel andere steden zelfs mogelijk om nieuwe ID-ers in dienst te nemen. Ook de overheadkosten worden gewoon vergoed. Over de toekomst is nog niks bekend.

Marta Resink van de werkplaats voor Duurzame Ontwikkeling Omslag maakt zich echter geen zorgen. ,,Omslag is niet afhankelijk van gesubsidieerde banen, we kunnen ook volledig draaien op vrijwilligers. Bovendien verwacht ik niet dat het zo'n vaart zal lopen. De gesubsidieerde arbeidsplaatsen zullen waarschijnlijk wel blijven bestaan.''

Ontslag

Niet alle ideële organisaties reageren zo afwachtend en laconiek op de mogelijke veranderingen. Aktie Strohalm in Utrecht vroeg oktober vorig jaar al een ontslagvergunning aan voor zeventien ID-ers omdat toen nog onduidelijk was of de gemeente Amsterdam ook in 2004 de subsidie zou verstrekken. De huur van het Noppes-kantoor in Amsterdam, waar de meeste ID-ers werken, werd eveneens alvast opgezegd.

Hiermee zouden niet alleen zeventien mensen op straat belanden, maar ook het succesvolle ruilhandel Noppes-project een flinke klap uitgedeeld krijgen. ,,We kunnen die mensen met ons budget gewoon niet betalen'', zegt Strohalm-directeur Henk Van Arkel. ,,Daarom moesten we deze stap wel nemen. Anders zaten we op 1 januari met zeventien werknemers waar we het geld niet voor hebben.''

Omdat de gemeente Amsterdam alsnog met een toezegging voor 2004 kwam, heeft het CWI gevraagd of Strohalm de ontslagaanvraag in wilde trekken. Maar de directie van Strohalm had in haar toekomstplannen al geen rekening meer gehouden met gesubsidieerde arbeidsplaatsen.

Men ging dan ook niet van harte in op het verzoek van het CWI. Onder druk van de Ondernemingsraad (OR) heeft ze dit tenslotte toch gedaan. Drie werknemers vielen buiten de boot omdat ze niet in Amsterdam wonen. Voor één van hen liep het contract af en voor vijf werd het ontslag doorgezet.

De resterende elf ID-ers van Noppes werden in de week voor kerstmis naar Utrecht geroepen en kregen de mededeling dat hun functie opgeheven was. Ze dienden zich vervolgens op 5 januari in Utrecht te melden, dan zouden ze wel te horen krijgen wat ze moesten doen. De OR stemde daar niet mee in en wilde dat de sluiting van het Noppes-kantoor ingetrokken werd.

In eerste instantie heeft de directie van Strohalm dit verzoek naast zich neergelegd, maar een brief van een advocaat met een dreiging van een procedure bij de ondernemingskamer deed z'n werk. Noppes draait nu voorlopig door met het oude personeel, maar er wordt - nu in overleg met de OR - voor alle betrokkenen een uitstroomplan gemaakt, dat loopt tot 1 juli 2004.

Capaciteiten

Volgens Van Arkel is het voor een kleine organisatie als Strohalm niet realistisch om in de toekomst nog gesubsidieerde arbeidsplaatsen te hebben. Hoewel de plannen nog nergens definitief zijn afgerond, lijken de meeste gemeenten te kiezen voor een stelsel van opstapbanen en permanent gesubsidieerde arbeid. De opstapbanen van twee of drie jaar zijn bedoeld voor mensen die op zich genoeg kansen hebben op de arbeidsmarkt, maar een zetje in de rug nodig hebben. De permanente banen zijn voor de echte 'kanslozen'.

,,Het probleem is dat je deze laatste groep mensen niet alleen op een project kunt zetten omdat ze daarvoor de capaciteiten niet hebben'', zegt Van Arkel. ,,De mensen waar je wel wat aan hebt, zijn ook het meest geschikt voor de arbeidsmarkt en krijgen dus een opstapbaan. Die raak je het eerst kwijt en dat is niet goed voor de continuïteit van de organisatie. Bovendien wordt er van je verwacht dat je deze mensen opleidt en intensief begeleid. Daar hebben we de mensen en de tijd niet voor. Dat geldt waarschijnlijk voor veel clubs.''

Roel van den Bosch, een van de inmiddels ontslagen ID-ers bij Strohalm, is het met Van Arkel eens dat de gesubsidieerde banen voor veel organisaties een valkuil kunnen worden. ,,Maar wat Van Arkel verzwijgt is dat Strohalm - als een van de grootste en rijkste "linkse" instellingen - het beste de mogelijkheid had om een sociaal uitstroombeleid te ontwikkelen. In plaats daarvan wordt de botte bijl gehanteerd. Onder het kopje 'personeelsbeleid' is bij Strohalm de grootste uitgave in 2004 advocatenkosten, en niet scholing of outplacement.''

Volgens Van den Bosch heeft een linkse club, die jaren lang heeft mogen profiteren van de inzet van laag betaalde en hoog gemotiveerde (vaak ook hoog opgeleide) gesubsidieerde medewerkers, ook de plicht om, op het moment dat dit ophoudt, er voor te zorgen dat die mensen niet opnieuw in de bijstand belanden.

Van den Bosch: ,,Dat betekent dat een organisatie geld en tijd moet reserveren voor een behoorlijk doorstroombeleid in de vorm van scholing, detachering, tijd en hulp bij het uitkijken naar een andere baan, enzovoorts. NV-werk geeft daar minimaal een jaar de tijd voor en zal de subsidiering nog minimaal een vol jaar voortzetten. Dan is het asociaal als een organisatie zijn medewerkers lang voor die tijd aan de kant zet.''

Gescreend

Zo bont als Strohalm zullen maar weinig clubs het maken, maar het is de vraag of men zich realiseert wat er in de toekomst van de ideële 'werkgevers' verwacht kan worden. De kans dat alle instellingen die nu ID-ers in dienst hebben in de toekomst ook gesubsidieerde arbeidsplaatsen zullen krijgen is groot. Maar als de nadruk komt te liggen op de doorstroming van werknemers, is het de vraag of kleine organisaties daar veel aan hebben.

,,Een aantal mensen bij ons heeft veel expertise, die kunnen we niet zomaar missen en vervangen door anderen die vervolgens weer na twee of drie jaar weggaan'', zegt Peer de Rijk. ,,Wise is geen opleidingsinstituut!''

Ook bij het ACU wordt de 'screening' van mensen met angst tegemoet gezien. ,,Er lopen teveel mensen rond die je niet kunt missen, maar die zeker in aanmerking komen voor de reguliere arbeidsmarkt'', zegt Leonie. ,,Terwijl juist de mensen die door ziekte of wat dan ook niet zoveel kunnen doen waarschijnlijk wel in aanmerking komen voor een permanent gesubsidieerde baan. Maar daar heeft het ACU niet zo veel aan. Het klinkt hard, maar het is wel de realiteit.''

Hans Brugman van de Werkgeversfederatie Doorstroombanen (WFD) in Amsterdam heeft wel begrip voor de situatie van dit soort alternatieve organisaties, maar benadrukt dat de tijd dat er slechts lippendienst aan de uitstroom van werknemers werd bewezen toch echt voorbij is. ,,Ik ben daar ook niet heel rouwig om'', zegt Brugman, ,,een aantal organisaties heeft er wat dit betreft een potje van gemaakt.''

Brugman onderkent dat veel van deze organisaties waar mensen niet tot nauwelijks uitstromen maatschappelijk nuttig en belangrijk werk doen. ,,Ze mogen wat ons betreft door het nieuwe stelsel niet in de problemen komen. Maar we moeten wel zorgen dat die professionaliseringsslag met betrekking tot het vergroten van het arbeidsmarktperspectief op de een of andere manier gemaakt wordt.''

Volgens Brugman kan geen enkele werkgever in de toekomst alleen nog maar permanent gesubsidieerde banen hebben, zoals nu bij veel organisaties het geval is. ,,Je zult een mix krijgen van opstapbanen en permanent gesubsidieerde banen. Maar je zult alles moeten doen aan de in- en uitstroom van werknemers.''

Het WFD heeft voorgesteld tussen de gemeente Amsterdam en de werkgevers een convenant te sluiten over gesubsidieerde arbeid en daarin prestatiecontracten op te nemen. ,,Voor kleine organisaties is dat wellicht een onmogelijke opgave'', zegt Brugman, ,,maar die kunnen dan als samenwerkingsverband een convenant afsluiten. Hierdoor hoeft niet elk clubje op zich deze prestatie te leveren, maar wel gezamenlijk.''

Een aantal kleine ideële Amsterdamse organisaties heeft zich inmiddels verenigd in het samenwerkingsverband KLOND (Kleine bedrijven Ondersteuning Doorloopbanen Stichting). Voorlopig is men vooral bezig om de niet-Amsterdammer regeling van tafel te krijgen. In de toekomst moet het uitgroeien tot een servicebureau die voor de aangesloten organisaties met NV Werk of haar opvolger overlegt en hen helpt te voldoen aan de uitstroomeisen.

Bijdrage

In het nieuwe stelsel staat dus niet langer de maatschappelijke bijdrage van een organisatie, maar het individuele arbeidstraject van een werkzoekende centraal. Alleen organisaties die iemand kunnen begeleiden, opleiden en trainen voor de arbeidsmarkt krijgen gesubsidieerde arbeidsplaatsen. Wat die organisaties precies doen is van secundair belang.

De grote vraag is in hoeverre de opstap- en permanent gesubsidieerde banen in de toekomst volledig vergoed zullen worden. Het WFD pleit er in haar notitie 'Amsterdam aan de slag' voor om de werkgevers het volledige bruto loonkostenbedrag in handen te geven met daarop nog eens een flink bedrag om de training, opleiding en scholing van de werknemer te kunnen financieren.

Ze vraagt gemeenten tot en met 2006 zeer terughoudend te zijn met het vragen van een eigen bijdrage en bovendien het begrip 'eigen bijdrage' breder te definiëren. 'Op maatschappelijk terrein is de bijdrage van de werkgevers aanzienlijk. De werkgevers leveren een bijdrage in het in stand houden van maatschappelijke diensten en producten, ze creëren nieuw werk voor projecten in nieuwe sectoren en zorgen voor een op output gericht moderne reïntegratie-infrastructuur', aldus de WFD in haar notitie.

Als het aan het WFD ligt wordt het aantal gesubsidieerde arbeidsplaatsen in Amsterdam uitgebreid van de huidige 5.800 naar 10.000. Dit kan worden betaald uit de besparingen op de uitkeringen als gevolg van de uitstroom van bijstandsgerechtigden en aangevuld met gelden van het Europees Sociaal Fonds. Hiervoor is het wel nodig dat minstens de helft van de opstapbanen in de marktsector gerealiseerd wordt.

Volgens WFD-voorzitter Hans Brugman staan de gemeente Amsterdam en ook veel andere gemeenten zeer positief tegenover de voorstellen uit Amsterdam aan de slag. ,,De landelijke VVD heeft zelfs een vergelijkbaar plan gepresenteerd en ons uitgenodigd om eens te komen praten.''

Reïntegratie

Heel vreemd is dit niet. De gesubsidieerde arbeidsplaatsen maken immers onderdeel uit van de nieuwe Wet Werk en Bijstand waarin passende arbeid niet langer bestaat, maar vervangen is door het begrip maatschappelijk aanvaarde arbeid. Een dubbelzinnig begrip omdat het werken voor een wapenfabrikant of uitzettingscentra breder aanvaard is dan het onderzoek naar wapenhandel of ondersteunen van uitgeprocedeerde asielzoekers.

Bovendien ligt in deze wet alle nadruk op betaalde arbeid als enige zinvolle bijdrage aan de maatschappij en je eigen leven. De kans dat je met behoud van uitkering vrijwilligerswerk mag doen voor een organisatie die in jouw ogen zinvol werk doet, is vrijwel nihil.

Actiegroepen en ideële organisaties zouden zich moeten afvragen of ze wel onderdeel uit willen maken van deze reïntegratiemachine. Maar de kans dat de nieuwe situatie zal leiden tot een hernieuwde discussie over loonarbeid en het arbeidsethos is klein.

De introductie van de banenpool- en melkertbanen stuitte destijds nog op veel kritiek van de vakbonden omdat deze 'tewerkgestelden' functies vervulden die door het bezuinigingsbeleid van de kabinetten Lubbers waren gesneuveld, zoals conciërge, tramconducteur, buurthuismedewerker en andere maatschappelijk relevante functies. Met dit verschil dat de arbeidsvoorwaarden veel slechter waren.

In de actiebeweging werd deze kritiek weliswaar gedeeld, maar de meeste organisaties en individuen kozen toch eieren voor hun geld en vroegen uit lijfsbehoud een banenpool- of melkertbaan aan. Dit zal nu niet anders zijn. De afhankelijkheid van de gesubsidieerde arbeidsplaatsen is daarvoor te groot.

Freek Kallenberg

Naar boven