Uit: Ravage #2 van 6 februari 2004

Politici aangeklaagd voor oorlogsmisdrijven

Betreurenswaardig, doch opportuun. Met woorden van dergelijke strekking verdedigde oud-premier Kok voor de rechtbank het NAVO-bombardement op de RTS-studio in Belgrado eind april 1999. Hierbij kwamen zestien werknemers om het leven. Nabestaanden van de slachtoffers willen via een bodemprocedure een viertal politici uit het voormalig paarse kabinet hiervoor aansprakelijk stellen.

Geroezemoes in de wandelgangen van de Haagse rechtbank. Voor de ingang van de rechtszaal hoopt een horde journalisten en belangstellenden zich op. Zodra Wim Kok binnen gezichtsbereik is, wordt het stil. Het is een uniek moment als de oud-premier voor de rechter-commissaris de eed van belofte aflegt. Sinds de Tweede Wereldoorlog is het niet meer voorgekomen dat politici terecht staan voor schending van het oorlogsrecht.

Samen met oud-minister Jozias van Aartsen van Buitenlandse Zaken nam Kok op 26 januari deel aan een getuigen-verhoor. Eerdaags dienen ook voormalig minister Frank de Grave en voormalig kamervoorzitter Jeltje van Nieuwenhoven in het beklaagdenbankje plaats te nemen. Afhankelijk van het resultaat van deze verhoren bepaalt de eisende partij of het zinvol is een bodemprocedure te starten tegen de vier politici.

Die eisende partij is samengesteld uit nabestaanden van de 34 burgerslachtoffers uit Belgrado en Nis die gedurende de Kosovo-oorlog als gevolg van NAVO-bombardementen om het leven kwamen. Voor de rechtsgang worden ze onder andere bijgestaan door de juristen N. Steijnen en M. Stelling alsmede de initiatiefgroep 'Permanente Commissie inzake Westerse Oorlogsmisdrijven'.

Welcome!

'Welcome in court excellencies!'. Met deze opbeurende leuze op een spandoek werden Van Aartsen en Kok verwelkomd bij de ingang van de Haagse rechtbank. Vredesactivisten hadden de namen van de 34 doden bevestigd aan houten kruisen. Actievoerders van de SP protesteerden tegen het gebruik van clusterbommen, waarmee burgers in Nis om het leven zijn gekomen.

De bombardementen maakten onderdeel uit van de operatie Alied Force, uitgevoerd door strijdkrachten van de NAVO. Op 24 maart 1999 opende de NAVO vanuit de lucht de aanval op de machtscentra van de Servische leider Milosevic, die ervan werd verdacht een bewuste campagne tegen de Albanezen in z'n land te voeren. Aan de vooravond van de oorlog hadden de Serviërs 360.000 Kosovo-Albanezen op de vlucht gejaagd.

Aanvankelijk bestookte de luchtmacht voornamelijk militaire doelen, waarna de infrastructuur van Milosevic werd aangepakt. In de nacht van 22 op 23 april 1999 werd het gebouw van de staatszender RTS in Belgrado getroffen, waarbij 16 werknemers omkwamen. De ochtend na het bewuste bombardement sprak Wim Kok van een legitiem doelwit. We moesten namelijk vooral niet vergeten dat de RTS als een verlengstuk van de dictatuur van Milosevic had gefunctioneerd, aldus Kok.

In het onderzoeksrapport 'Collateral Damage or Unlawfull Killings?' (juni 2000) concludeert Amnesty dat RTS weliswaar kritisch stond tegenover de NAVO-luchtaanvallen maar beslist geen propagandazender was van Milosevic. Amnesty stelt vast dat de NAVO vooraf niet alle noodzakelijke maatregelen heeft genomen om burgers als die van de RTS-studio te beschermen en noemt het een oorlogsmisdaad.

Onwetend

Tijdens het getuigen-verhoor beweerde de oud-premier van tevoren niet te hebben geweten dat de RTS-studio in Belgrado door NAVO-vliegtuigen zou worden gebombardeerd. Toch was hij niet verrast door het bombardement omdat hij wel wist dat de NAVO zich op een nieuwe categorie doelen zou gaan richten, waaronder communicatiecentra vielen.

Het was in de tijd van het tweede paarse kabinet. Op 29 maart 1999 stelde de Tweede Kamer in met de Nederlandse deelname aan de Kosovo-oorlog. Er werd gedurende de oorlog dagelijks overleg gevoerd door minister De Grave van Defensie, minister Van Aartsen van Buitenlandse Zaken en premier Kok. ,,Wij handelden met volledig mandaat als kernteam binnen de ministerraad'', aldus Kok.

Het verhoor van Kok in de rechtbank leverde bitter weinig op. De man slaagt er twee jaar na zijn vertrek uit het parlement nog steeds in belangrijke zaken te bagatelliseren en nietszeggende antwoorden te formuleren. Op de vraag van rechter-commissaris P. Koppen of hij wist dat de RTS-studio geen 'militair communicatiecentrum' was ten tijde van de aanval, mompelde Kok dit vooraf ,,niet zeker te hebben geweten'' en het achteraf ,,niet met zekerheid vast heeft kunnen stellen.''

Over het gebruik van clusterbommen was Kok duidelijk. ,,Clusterbommen zijn geen landmijnen, dus niet verboden. Binnen de NAVO zijn clusterbommen een algemeen aanvaard middel.'' Hij zei de doden ,,te betreuren'' die zijn gevallen in Nis, maar dit was het gevolg van een technisch mankement. ,,Dit incident heeft er wel toe geleid dat minister De Grave een moratorium heeft ingesteld op het gebruik van clusters door de Nederlandse luchtmacht'', aldus Kok.

Amnesty

Oud-minister Van Aartsen was heel wat duidelijker. Hij verklaarde dat de afweging om de RTS-studio aan te vallen door de NAVO-top in Brussel werd gemaakt. De precieze doelen waren al een jaar eerder op een topbijeenkomst in Washington vastgesteld door de secretaris-generaal van de NAVO, Solano.

Van Aartsen zei dat de NAVO-woordvoerder in maart 1999 drie of vier keer in het openbaar had gezegd dat communicatiecentra doelwit zouden kunnen zijn. Bovendien had de NAVO dit schriftelijk medegedeeld aan Amnesty International, zo voegde hij opvallend genoeg toe. Amnesty spreekt dit tegen. ,,We hebben er met verbazing kennis van genomen en Van Aartsen om opheldering gevraagd'', meldt R. Bosgraaf van Amnesty desgevraagd.

De huidige fractievoorzitter van de VVD in de Tweede Kamer zei dat het bombardement op de RTS-studio gerechtvaardigd was. ,,Het bombardement was geoorloofd en ook proportioneel, mede gezien alle ellende die Milosevic al veroorzaakt had in het voormalige Joegoslavië'', aldus Van Aartsen. Het doel van de luchtaanvallen was om Milosevic te dwingen weer deel te laten nemen aan de onderhandelingen over het lot van de Kosovo-Albanezen.

Tijdens de zitting zei Van Aartsen dat de RTS-studio niet alleen een rol speelde binnen de propagandamachinerie van de Servische leider Milosevic, maar ook een onderdeel vormde van het zenuwcentrum van diens militaire apparaat. Hij achtte het van ,,militair belang dat de RTS werd uitgeschakeld'', ook al was het maar tijdelijk.

Wraking

Na afloop van de zitting diende de landsadvocaat namens voormalig kamervoorzitter Jeltje van Nieuwenhoven het verzoek in haar te ontheffen van de door het Gerechtshof opgelegde plicht te komen getuigen. Van Nieuwenhoven weigert medewerking omdat ze naar eigen zeggen slechts wat te melden heeft over het verloop van de beraadslagingen in de Tweede Kamer omtrent de Kosovo-oorlog destijds. Van de bombardementen weet zij zogenaamd niets.

Rechter-commissaris Koppen was het hier wel mee eens, hetgeen voor Nico Steijnen, advocaat van de nabestaanden van de burgerslachtoffers, aanleiding was de rechter-commissaris te wraken. Steijnen verweet de rechter-commissaris partijdigheid en vroeg om vervanging. Eind februari oordeelt de rechtbank of de wraking terecht is. Het getuigen-verhoor van De Grave, welke in februari gepland stond, wordt hierdoor tot nader orde uitgesteld.

Deze stap werd Steijnen, die overigens geen overtuigende indruk maakte, leidde bij de aanwezige achterban tot discussie. ,,We vonden het achteraf wel een moeilijk besluit'', zegt Hans Hupkes, woordvoerder van de nabestaanden. ,,De rechter-commissaris had z'n werk voor de eerste twee getuigen-verhoren in onze ogen goed gedaan. Het is nog maar de vraag of, indien de wraking wordt ingewilligd, een volgende rechter-commissaris van vergelijkbaar niveau is.''

Dat Van Nieuwenhoven vrijstelling heeft gekregen noemt Hupkes ,,uiterst merkwaardig en zeer uitzonderlijk.'' De landsadvocaat gaf als reden aan dat Van Nieuwenhoven inderdaad weinig heeft toe te voegen aan hetgeen Van Aartsen en Kok al hebben verklaard. ,,Dat moet dan maar blijken uit de beantwoording van de vragen. Dit kun je als rechter-commissaris onmogelijk zelf uitmaken'', aldus Hupkes.

Betrokken

De Permanente Commissie inzake Westerse Oorlogsmisdrijven, een samenwerkingsverband dat het initiatief nam voor het aansprakelijk stellen van de politici, blikt tevreden terug op de eerste getuigen-verhoren.

Dat Kok heeft ontkend dat Nederland vooraf van de aanval op de RTS-studio in Belgrado op de hoogte was, betekent volgens Juristen voor de Vrede, aangesloten bij de initiatiefgroep, nog niet dat er dan geen sprake kan zijn van mede-aansprakelijkheid voor de vreselijke gevolgen.

'De getuigenis is opmerkelijk omdat tevens vaststaat dat meermalen door het propaganda-apparaat van de NAVO via de massamedia is gewaarschuwd dat de RTS-studio doelwit zou worden', stelt Juristen voor de Vrede vast.

Verder zijn er wat betreft de aanval op de RTS-studio geen expliciete waarschuwingen geweest dat dit doel zou worden aangevallen. 'Er zijn slechts algemeen gestelde waarschuwingen door de woordvoerder van de NAVO geweest tijdens persconferenties. De burgerbevolking is niet rechtstreeks gewaarschuwd door middel van pamfletten of anderszins'.

Tevens is komen vast te staan dat de staat 'geen enkel voorbehoud heeft gemaakt ten aanzien van het gebruik van clusterbommen, noch wat betreft de doelen waartegen die geweldsmiddelen werden ingezet, noch wat betreft de afstand van die doelen tot de bevolkingscentra', concludeert Juristen voor de Vrede.

Rillingen

,,We weten nu dat er aan de vooravond van het bombardement op de RTS-studio een bijeenkomst van de NAVO-raad is geweest waarop vooral Frankrijk bezwaar maakte tegen de aanval'', zegt Hupkes. ,,Kok en Van Aartsen beweren nu dat ze vooraf niets wisten van deze incidenten, maar als NAVO-lid heeft ook Nederland deelgenomen aan de planning van de bombardementen.''

De rechter heeft bij aanvang van de procedure vier jaar geleden bepaald dat er geen enkele belemmering is om politici persoonlijk aansprakelijk te stellen. Hupkes: ,,Toen de rechter-commissaris dit nog eens benadrukte, liepen bij de landsadvocaat de rillingen over het lijf. Hij wil juist dat de staat vervolgd worden en niet de verantwoordelijke personen!''

De Permanente Commissie maakt voor haar rechtszaak gebruik van een draaiboek, dat jaren geleden door een vredesorganisatie in Londen werd samengesteld. Aan de hand hiervan kunnen burgers van elk willekeurig NAVO-lidstaat politici verantwoordelijk stellen voor schending van het oorlogsrecht tijdens een NAVO-operatie.

Naast Nederland loopt momenteel in Berlijn een vergelijkbare civiele procedure. Nabestaanden van de burgerslachtoffers in Varvarin, waar op 30 mei 1999 elf slachtoffers vielen als gevolg van de luchtaanval op een brug, stellen samen met een vredesorganisatie de Duitse staat hiervoor aansprakelijk. De rechtbank heeft de eis inmiddels afgewezen.

Volgens Hupkes toont dit aan dat het beter is politici te dagen, de staat is immers onschendbaar. Dat Nederland een geringe rol heeft gespeeld tijdens de Kosovo-oorlog, zal volgens Hupkes niet van invloed zijn op een eventuele veroordeling. ,,Het doet er in wezen niet toe wie uiteindelijk de bommen dropt, het gaat om de gezamenlijke verantwoordelijkheid en afspraken die hierover zijn gemaakt. Elk NAVO-lid is medeplichtig.''

Alex van Veen

Meer info: www.natosued.org

Naar boven