Uit: Ravage #2 van 6 februari 2004

Terugkeer van een revolutionair

Na veertien jaar ballingschap in Frankrijk keerde de filosoof en revolutionair Antonio Negri terug naar Italië. Daar wachtte hem zes jaar gevangenis. Oktober vorig jaar kwam hij definitief vrij. In Terugkeer vertelt hij openhartig over zijn opmerkelijke levensloop.

In zijn samen met Michael Hardt geschreven, imposante boekwerk Empire (2000) geeft Toni Negri op een slechts door weinigen geëvenaard niveau aanzetten voor een alomvattend begrip van het complexe leven in een postmoderne geglobaliseerde wereld. Hij balanceert hierbij op het randje tussen de onontkoombaarheid van de feitelijke ontwikkelingen en de mogelijkheden voor verandering. Gezien de hoeveelheid kritiek die hij sinds de publicatie over zich heen heeft gekregen, heeft hij de juiste balans nog niet gevonden.

Diezelfde kritiek heeft evenwel het belang van zijn werk alleen maar bevestigd. Overtuigend maakt Negri in Empire duidelijk dat de huidige geglobaliseerde samenleving fundamenteel verschilt van de wereld die bestond uit elkaar beconcurrerende naties. En in één moeite door wordt de klassieke klassenmaatschappij doodverklaard om plaats te maken voor een systeem van op postmoderne leest geschoeide machts- en productieverhoudingen die de onderlinge menselijke verbanden radicaal hebben gewijzigd.

Qua inzet en ambitie is Negri wel te vergelijken met de vroegere gigant van de revolutionaire beweging, Karl Marx. Alhoewel diens kritiek op het kapitalisme heftig werd bestreden, betwistten maar weinigen zijn baanbrekende analyse van de werking van het toenmalige economische systeem.

Multitude

In de onlangs in het Nederlands gepubliceerde gesprekken met Toni Negri in Terugkeer, gaat hij jammer genoeg nauwelijks in op alle doodlopende wegen en open einden die in Empire zijn blootgelegd. Negri neemt eerder de gelegenheid te baat om zijn centrale thesen nog eens onder woorden te brengen en vooral te beschermen tegen banalisering.

Zo zet hij zich met klem af tegen de bewering dat het huidige Empire met de Verenigde Staten overeenkomt. Hij waarschuwt voor de verleiding de geglobaliseerde wereld wederom op grond van een zogenaamde 'binnenlandse analogie' te begrijpen, alsof Empire een natiestaat was zo groot als de hele wereld.

Aan de andere kant lukt het hem ook hier niet om de enige beweging die in Empire in staat is tot emancipatie en bevrijding van handen en voeten te voorzien. De 'multitude', dat wil zeggen de samengebalde veelheid van autonome individuen - in het Nederlands nogal armoedig vertaald met het weinigzeggende 'menigte'- blijft een enigszins ongrijpbare grootheid, waarop nochtans, volgens Negri, de hoop van de onderdrukten in de wereld gevestigd moet zijn.

Rode Brigades

Het meest interessant aan Terugkeer is de openheid waarmee Negri vertelt over zijn opmerkelijke levensloop. Vooral voor degenen die gewend zijn aan de gematigde Nederlandse verhoudingen is het verhaal van iemand die midden in de turbulentie van de jaren zestig en zeventig heeft gestaan, onthullend.

Er is geen land in Europa waar de beweging van '68 zulke diepe sporen heeft nagelaten als in Italië. Wordt van Nederland wel gezegd dat als een reactie op de idealen van de jaren zestig de hele politieke cultuur is omgeslagen, Italië is het tegenovergestelde overkomen. Hier hebben de idealisten en het establishment een jarenlange oorlog uitgevochten, die eind jaren zeventig, begin jaren tachtig definitief beslecht werd in het voordeel van de staat.

Een van de grote verliezers was Toni Negri zelf. Niet alleen zag hij in de moorddadige excessen van de Rode Brigades zijn eigen idealen ontaarden, hem werd deze rode terreur ook persoonlijk aangewreven. Vanaf het eind van de jaren zestig gold Negri als een van de belangrijkste ideologen van de revolutionaire en later autonome beweging.

Hij ontkent ook niet nauw betrokken geweest te zijn de oprichting van de Rode Brigades in het begin van de jaren zeventig. Wel distantieert hij zich van de moordpartijen die ze uiteindelijk op hun geweten hadden. Het mocht niet baten. In 1979 werd hij samen met tientallen radicale activisten gearresteerd en ervan beschuldigd de leider van de Rode Brigades te zijn.

Hij zit al vier jaar in voorarrest als hij wordt gekozen als afgevaardigde in het Italiaanse parlement. Van de kortstondige parlementaire onschendbaarheid die hij ten gevolge daarvan geniet, maakt hij gebruik om uit te wijken naar Frankrijk, waar hij veertien jaar lang in ballingschap verblijft.

Tussendoortje

Onder de vleugels van de postmodernisten Giles Deleuze en Felix Guattari, die hem niet alleen materieel ondersteunen, maar ook intellectueel weer op de been brengen, ontdoet hij zich van de klassieke linkse dogma's en werkt hij langzaam toe naar zijn nieuwe theorie over Empire.

Als het manuscript in 1997 af is en hij daarmee ook zijn eigen politieke omwenteling voltooid heeft, is hij klaar voor een nieuw begin. Hij keert terug naar Italië in de wetenschap dat hij zal worden opgepakt waarna hij de rest van zijn straf uit kan zitten. Als koude douche krijgt hij er nog drieënhalf jaar bovenop. Nadat hij oktober 2003 vrijkomt heeft hij 17,5 jaar achter de tralies gezeten.

Terugkeer is een tussendoortje, vooral geschikt voor degenen die op een begrijpelijk manier willen kennismaken met de ideeënrijkdom van Empire, al blijf je er bij het lezen regelmatig aan herinnerd worden dat Negri geen praktisch handleidingen schrijft, maar theoretiseert op een hoog en abstract niveau. Voor degenen die wachten op verdere uitwijdingen over en aanvullingen op Empire is het wachten op het vervolg.

Eric Duivenvoorden

Antonio Negri, Terugkeer - Een biopolitiek ABC, gesprekken met Anne Dufourmantelle. Van Gennep, Amsterdam 2003, ISBN 90-5515-375-3, 160 blz, 16 euro.

Naar boven