Uit: Ravage #12 van 19 september 2003

'Niet bezuinigen maar saneren'

Arnold Heertje, econoom

De lesboeken van professor Arnold Heertje hebben generaties middelbare scholieren de beginselen van de economie bijgebracht. Tegenwoordig is hij behalve hoogleraar geschiedenis van de economische wetenschappen ook columnist van Het Parool. Marina Groen sprak met hem over vrijhandel, recessie en de fouten van Paars.

Onlangs vond in Mexico een WTO-top plaats. Het doel van de Wereld Handels Organisatie is dat tenslotte alle handelsbelemmeringen verdwijnen, omdat van vrijhandel tenslotte iedereen beter wordt. Klopt dit?

Arnold Heertje: ,,Ik geloof in het uitgangspunt dat vrijhandel uiteindelijk met name voor de consumenten in de wereld gunstiger is dan allerlei vormen van bescherming zoals tariefmuren en importbelemmeringen. Wel denk ik dat als we ontwikkelingslanden een eerlijke kans willen geven mee te doen aan de internationale handel, het vanzelfsprekend is dat die landen tijdelijk beschermd worden.

,,Ook kan ik me voorstellen dat bij het ontwikkelen van nieuwe processen in een reeds ontwikkeld land, waarvoor grote investeringen gedaan moeten worden en nieuwe markten moeten worden aangeboord, er protectionistische maatregelen worden genomen. Tariefmuren en importquota beschermen de producent ten koste van de consument. Ze beschermen de thuismarkt waardoor productieprocessen in stand worden gehouden en dus ook de werkgelegenheid. Afschaffing zou dus wel effect kunnen hebben op de werkgelegenheid en dat zal weerstand oproepen.

,,Maar in hoofdzaak is het zo dat meer vrijhandel leidt tot meer samenhang in de wereld. Dat gebeurt los van de regelgeving al onder invloed van de huidige technologie. Hierdoor worden alle markten wereldmarkten en kunnen consumenten overal hun producten kopen. Zij hebben daardoor veel minder met allerlei regels te maken. Dat werkt naar mijn gevoel in de goede richting.

Staat de WTO voor 'Trade and Aid' of voor 'Trade, not Aid'?

,,Ik geloof dat de ontwikkeling in de richting gaat van het bevorderen van 'Trade', maar dat we ook oog hebben voor 'Aid', alleen zijn de resultaten nog heel erg bescheiden. Uiteindelijk moet de hulp er komen door het bevorderen van de internationale handel. Dat gebeurt langzamerhand ook. Daardoor wordt ontwikkelingshulp steeds meer gedragen door het bedrijfsleven.

Maar moeten ontwikkelingslanden bijvoorbeeld goedkope medicijnen krijgen?

,,Het is belangrijk dat de prijzen van medicijnen voor de ontwikkelingslanden zo laag mogelijk zijn. Ziektes als Aids moeten bestreden kunnen worden. Het nadeel is dat de farmaceutische industrie dan misschien te weinig geld overhoudt om te kunnen investeren in nieuwe geneesmiddelen. Die industrie heeft altijd aantoonbaar het beleid gevoerd om veel in onderzoek te investeren. Dat heeft geleid tot het ontwikkelen van veel nieuwe geneesmiddelen. Breng je de prijzen omlaag dan is dat een groot goed, maar dat gaat ten koste van het ontwikkelen van nieuwe geneesmiddelen.

Vlak na 11 september 2001 beweerde u in uw column in Het Parool dat, in tegenstelling tot de algemene opinie, de aanslag de Amerikaanse economie niet in een recessie zou doen storten. De door u te verwachten opleving bleef uit. Waarom dacht u dat destijds, en waarom is de vertraging van de economie volgens u wel opgetreden?

,,Ik blijf erbij dat de recessie zoals we die toen verwachtten - men sprak zelfs over een depressie - niet is opgetreden. Er heeft wel een zekere terugslag plaatsgevonden, maar die is veel minder erg dan veel pessimisten onder ons hebben gedacht. Bovendien heeft de oorlog in Irak, althans de dreiging van die oorlog, extra demotiverend gewerkt. We zien dat nu na afloop van de oorlog in Irak het economisch leven in Amerika en ook hier in Europa heel voorzichtig weer aantrekt. De effectenbeurzen geven het signaal dat het ergste achter de rug is.

,,Waarom ik dat destijds dacht? Omdat ik altijd kijk naar de potentie die er in een economie aanwezig is. Door de technische ontwikkelingen zijn er nog zo ongelofelijk veel investeringsmogelijkheden voor nieuwe producten, voor nieuwe productieprocessen, dat ik pas geloof in een echte teruggang, als men niet meer weet in welke richting men moet investeren. En daar is geen sprake van! De economie is niet ingestort, wel is de groei wat afgeremd. In Europa zitten we hier en daar bijna tegen de nulgrens aan. In Nederland ook. Maar een echte krimp van de economie hebben we slechts gedurende één kwartaal een beetje gehad.

,,De afremming van de groei heeft ook te maken met de periode die hier aan vooraf ging. Die was veel te opgewonden. Er werd veel te veel geïnvesteerd, soms zonder na te denken. Ahold is hier een prachtig voorbeeld van. Cees van der Hoeven heeft veel te veel en te slordig bedrijven gekocht. Hetzelfde is door meneer Dik gedaan bij KPN. Het is gebeurd bij NUMICO. De grotere ondernemingen hebben het momenteel moeilijker dan de kleinere.

Gezien de massa-ontslagen zou je niet zeggen dat het ergste achter de rug is.

,,Er zijn inderdaad heel veel mensen ontslagen, ook omdat gebleken is dat veel mensen betrekkelijk overbodig waren. De economie trekt nu weer aan, zonder dat er direct een stijging van de werkgelegenheid plaatsvindt. Dat gaat gepaard met enige vertraging. Maar werkgelegenheid is ook geen criterium. Het gaat erom of er weer geïnvesteerd wordt, en of de consumenten weer gaan kopen, en of de inkomens zich redelijk ontwikkelen. De werkgelegenheid hobbelt daar vertraagd achter aan.

Deze regering lijkt alleen maar te willen bezuinigen. Zou de overheid niet meer geld in de economie moeten pompen om de bedrijvigheid te stimuleren?

,,Ik vind in de eerste plaats dat het zwaartepunt nog meer moet worden gelegd bij het saneren. Ik geloof nog steeds dat er in het bedrijfsleven en bij de overheid enorm veel geld wordt verspild. Het gaat niet zozeer om bezuinigingen, want bezuinigingen betekent vaak dat hele vitale onderdelen van de economie worden geraakt, daar moet je ontzettend voorzichtig mee zijn. Het gaat om verspilling. Bij de publieke omroep worden miljoenen over de balk gegooid.

,,Er is bijvoorbeeld voldoende moderne informatietechnologie voorhanden om in de sociale zekerheid de regeling van uitkeringen goed te verzorgen. Er is nog steeds geen sprake van enige samenwerking tussen de departementen. Ook binnen departementen wordt veel werk dubbel gedaan. Ik geloof dat er nog steeds enorm gesaneerd kan worden, en dan gaat het om miljarden.

,,Vervolgens kun je het midden- en kleinbedrijf een push geven door de (vennootschap)belasting te verlagen zodat die meer geld overhouden om te investeren. Ik zou het onder de huidige omstandigheden geen slechte zaak vinden om heel gericht een stimulans aan het bedrijfsleven te geven.

Is een aantal jaren tekort op de begroting niet juist acceptabel om de economie te stimuleren, in tegenstelling tot de Europese norm?

,,Ik vind dat we ons aan de afspraak moeten houden van een begrotingstekort van niet meer dan drie procent. Dat zijn zinnige afspraken geweest. Het heeft ook goed gewerkt, we hebben de euro en de Europese Centrale bank. De inflatie is grotendeels teruggedrongen. Bijna overal zijn de overheidsfinanciën voor een belangrijk deel gesaneerd, en de staatsschuldquota zijn teruggebracht. Dat is mede het gevolg van het stabiliteitspact.

,,Er moeten dus wel zwaarwegende redenen zijn om van die lijn af te wijken. Ik vind dat de weg van de minste weerstand. Als een hoger begrotingstekort weer wordt toegestaan, gaan we ook door met al die verspillingen. Dan wordt er veel te gemakkelijk geld uitgegeven. Ik vind dat je die mensen moet dwingen om met betere oplossingen te komen.

Volgens u hebben we de huidige recessie al grotendeels achter ons.

,,Ondernemingen en mensen zitten nog steeds in de problemen. Het is niet dat er niets aan de hand zou zijn, maar het is allemaal niet zo erg als wordt voorgesteld. Sommige van die problemen hebben we aan ons zelf te danken. Als we alle gevallen eruit halen die niets met de recessie te maken hebben, maar puur met wanbeleid, kijk naar Ahold, dan valt er een hele hoop af.

,,Aan de andere kant zien we dat het op allerlei punten weer wat beter gaat. Ik leg mijn oor te luister in de microsfeer. Ik praat met een garagemedewerker, met een makelaar, ik praat met een headhunter. Ondanks de werkloosheid hoor ik van mensen dat ze meer opdrachten krijgen. Dat zijn voor mij kleine signalen dat het beter gaat. In Amerika trekt de economie bovendien echt aan. Dat wordt bewezen door de beurs, als registratiesysteem van wat er met al de ondernemingen gebeurt.

Wat is de oorzaak geweest van de recessie in Nederland?

,,Wij kunnen ons natuurlijk niet onttrekken aan de internationale ontwikkeling. We zijn in hoge mate afhankelijk van de VS. Pas als de Amerikaanse economie weer aantrekt, trekt ook de Europese economie aan. Daarnaast hebben de Duitsers nog steeds hun economie niet vernieuwd. Daardoor is die minder flexibel en dat heeft de situatie in Nederland nadelig beïnvloed. Verder zijn wij zelf verantwoordelijk voor een aantal calamiteiten. Kwesties als de bouwfraude leiden de aandacht af van het eigenlijke werk. Tenslotte is er nog het algemene klimaat van terreur en angst in de wereld. We besteden gigantisch veel geld aan beveiliging. Dat zijn enorme kosten.

In hoeverre zijn de huidige economische problemen te wijten aan acht jaar Paars beleid?

,,Het kabinet Kok heeft een desastreus beleid gevoerd op het punt van de economische ontwikkeling. Er lag veel teveel nadruk op de harde infrastructuur. Omdat we zoveel hebben besteed aan de Betuwelijn kan er nu geen euro geïnvesteerd worden in allerlei andere problemen in de infrastructuur. Denk aan de files, het openbaar vervoer, bodemsanering... daar is allemaal geen geld voor. Ook het onderwijsbeleid was desastreus. Kinderen en docenten kunnen niet meer lezen, schrijven en rekenen. Bij de middelbare scholen zijn geen vakmensen meer aanwezig.

,,In het algemeen heeft het PvdA/VVD/D66 kabinet uitsluitend gelet op kwantiteit en te weinig op kwaliteit. Er was onder Paars veel te weinig aandacht voor natuur, de open ruimte en het milieu. Daar betalen we nu een enorme prijs voor.

U was tegenstander van de aanleg van de Afrikahaven, en voorstander voor het behoud van Ruigoord. Een professor in de economie op de barricades voor Ruigoord. Hoe zit dat?

,,Ik stond achter Ruigoord omdat die mensen opkwamen voor het behoud van een stukje natuur, milieu en open ruimte. Als econoom zeg ik dat natuur en open ruimte ook in een behoefte voorzien. Op dit moment kunnen we zeggen dat we gelijk hebben gekregen, want die Afrikahaven blijkt helemaal niet nodig. Het is doodzonde dat men die haven heeft aangelegd. Het enige positieve is dat men zich nu wel honderd keer zal bedenken alvorens met deze havenuitbreiding door te gaan.

Moet Schiphol in zee?

,,Nee, dat wordt een enorme investering. Waarom zou dat moeten? Waarom kunnen we in Nederland niet zeggen: we zijn een klein land, laten we die luchthaven klein houden, en de nadruk leggen op de kwaliteit van die luchthaven. Ontmoedig dat er teveel mensen van die luchthaven gebruik maken. Bevorder hoogwaardige werkgelegenheid rond de luchthaven. Gebruik veel moderne technologie. Maar laten we de milieunadelen verder beperken. We moeten accepteren dat we een klein land zijn, laat een deel van het vliegverkeer toch via Hamburg of Parijs plaatsvinden. Wat maakt dat nou uit. Denk toch Europees!

De aanschaf van de Joint Strike Fighter?

,,Ik ben geen defensiespecialist, maar ik denk dat het een grote fout is. De JSF kost een enorm bedrag. De militaire positie is relatief onbelangrijk voor Nederland. Men heeft zich verkeken op de zogenaamde opbrengsten van de tegenorders die we zouden krijgen. Het is ook een buitengewoon moeilijk na te komen contract, in een wereld waarin voortdurend nieuwe technische ontwikkelingen plaatsvinden. Paars had moeten inzien dat de tegenorders niet gehonoreerd zouden kunnen worden.

Marina Groen

Arnold Heertje, De vierkante waarheid. Columns die eerder verschenen in het Parool, Nijgh & Ditmar,
ISBN 90 388 3112 9.