Uit: Ravage #12 van 19 september 2003

Wat is men bereid te geloven?

Een pamfletrecensie

Was Bin Laden echt verantwoordelijk voor de aanslagen op WTC en het Pentagon? Of waren het misschien geheimzinnige groepen binnen de CIA, misschien zelfs wel met steun van de Israëlische geheime dienst? Ze zijn weer populair, de complottheorieën. Mensen houden van complotten.

Er is ergens een geheimzinnige, gigantische, allesomvattende organisatie die allerlei kwaads met de wereld voor heeft. Deze organisatie is wijdverbreid, heeft haar tentakels overal uitgeslagen, in allerlei regeringen, geheime diensten, sportclubs en breiverenigingen (zelfs Rijk de Gooyer heeft voor ze gewerkt!).

Binnen deze organisaties worden plannen gesmeed om de goede werken van de gewone mensen (of van die éne goede president die de VS heeft gehad) te dwarsbomen. Soms gaat het om het Absolute Kwaad in de één of andere religieuze vorm, dan weer om buitenaardse wezens en af en toe liggen er meer wereldlijke motieven aan ten grondslag, zoals geld en macht.

Hoe dan ook, de complotten gaan erin als koek. Waar de Amerikaanse regering binnen één dag Al-Qaeda en Bin Laden kon aanwijzen als grote aanstichters van de aanvallen van 11 september, duurde het niet lang of op internet verschenen ook allerlei complottheorieën waarin de CIA of nog erger figureerden. Maar wat is waar? Of doet dat er helemaal niet toe? Hangt alles uiteindelijk af van 'wat men bereid is te geloven'?

Kriebels

Het is nog allemaal niet zo eenvoudig om te weten wat er gebeurt in de wereld. Verschillende verhalen doen daarover de ronde. Zelf ben ik niet erg filosofisch ingesteld. Ik geloof in het gezonde verstand en in feiten. Niet dat ik er vanuit ga dat ik alles al weet, maar ik haak gewoon af als de verhalen al te wild worden.

Bij uitgeverij de Papieren Tijger kwam onlangs een pamflet uit van Fred Hamburg, docent besliskunde en actief in de Stichting Medische Ethiek. Het langwerpige en daardoor in het oogspringende boekje gaat gebukt onder de titel 'Pax Americana: Een essay over politieke oorlog, terreur en mediamanipulatie'. Dat belooft wat! Al krijg ik al direct akelige kriebels bij kreten als 'politieke oorlog'.

Fred Hamburg doet een poging om die verwarrende wereld waarin we leven samen te vatten en zoals de titel suggereert gaat het vooral over the good ol' US of A. Kris-kras door elkaar wordt het heden en (recente) verleden van de enige overgebleven supermacht gepresenteerd met als enige doel te laten zien dat ze fout en oppermachtig zijn. Het meeste daarvan is bekend, maar Hamburg is er echter van overtuigd dat hij als één van de weinige er van op de hoogte is. Even een citaat:

"De stichting van dit totalitaire Amerikaanse wereldrijk is op korte termijn niet meer te voorkomen, ook al is het een wanhoopsdaad van een cultuur in ontbinding. Een belangrijke factor hierin zal zijn dat de inwoners van de Europese Gemeenschap, net als de burgers van nazi-Duitsland, niet de morele moed hebben gehad zich te bekeren tot de theorie van de waarheid. Want door het pragmatisme, dat afziet van de waarheid, zijn ze ten prooi gevallen aan de manipulaties door de media. Uiteindelijk had men ook niet meer de wil om de deceptie en desinformatie te weerstaan. Daarom kon men niet bevroeden dat n onder het mom van mensenrechten en strijd tegen terreur n doelen werden gediend die alleen waren en zijn te begrijpen vanuit een Amerikaanse mondiale hegemonie. Men zag vooral ook niet de wortel van deze morele neergang: de hedonistische richting van een samenleving zonder geloof of doel."

Hamburg spreekt in de verleden tijd. Het is al gebeurd, er valt niets meer aan te doen. Jammer, maar helaas. Maar niet getreurd. Hamburg verzekert ons aan het einde van zijn warrige betoog dat de VS van binnenuit zullen worden vernietigd door "politieke onrust, het economisch verval en de culturele decadentie."

Irrationeel

Het grappige is dat het lijkt alsof Hamburg zelf net komt kijken. Moet je dit eens lezen: "Sinds 11 september 2001 is overduidelijk geworden dat Amerika de wereldmacht ambieert en iedereen wil kunnen doden die het land ook maar enigszins hindert."

Misschien dat het overduidelijk is voor de auteur sinds 11 september 2001, maar voor heel veel mensen is dit toch al wat langer bekend. Er is ondertussen toch al een flinke bibliotheek vol geschreven over de rol van de VS in de wereld sinds de Tweede Wereldoorlog.

Dan zijn er nog twee verontrustende zaken. Ondanks zijn fatalisme over het "totalitaire Amerikaanse wereldrijk" en zijn overvloedig uitgedoste feitenparade komt hij met de meest merkwaardige redeneringen.

"De aanvalsoorlog tegen Servië (...) was niet alleen in strijd met het internationaal recht, maar vooral ook irrationeel omdat ze, via het manipulatieve emotionalisme van 'de mensenrechten' minstens evenveel leed teweegbracht als de veroorzakers ervan beweerden te voorkomen". (Hamburg's cursivering).

Kan iemand me vertellen waarom Hamburg dit als 'irrationeel' 'bestempelt? Dat kan alleen maar wanneer je de propagandaverhaaltjes van Clinton en Blair van destijds serieus neemt. Misschien dat het "manipulatieve emotionalisme" (wat dat dan ook mag betekenen) meer effect op hem heeft gehad dan hij zelf beseft.

In dit verband komen ook de media aan de orde. We worden gemanipuleerd door de media en hij geeft daar uitstekende voorbeelden van. Maar voor zijn uitleg smijt hij er simpelweg een term als 'mediacratie' tegenaan en komt hij met een simplistisch complotverhaal: "Voor deze manipulatie beschikt de moderne staat over alle opinieorgels van de informatiemaatschappij". We willen graag weten hoe 'de moderne staat' te werk gaat.

Het andere verontrustende is dat hij dit 'totalitaire Amerikaanse wereldrijk' voorstelt als een groot complot. Er is geen complot. De VS is het machtigste land ter wereld. Zij hebben dientengevolge de afgelopen vijftig jaar verreweg de grootste vinger in de pap gehad in het bevorderen van moord en doodslag, corruptie, economische terreur en dat soort zaken.

Wreedheden zijn van alle tijden, evenals de intellectuele rechtvaardiging ervan. Grondlegger van het internationaal recht was onze eigen boekenkistheld Hugo de Groot die vaststelde dat "de meest rechtvaardige oorlog de oorlog tegen wilde beesten is; direct daarna de oorlog tegen mensen die zijn als beesten."

Terreur

Volslagen kritiekloos worden ook de complotverhalen over CIA-betrokkenheid bij de aanslagen van 11 september overgenomen: "Zou men deze hele zaak objectief en rationeel willen beoordelen, dan zou men allereerst moeten vaststellen dat het vrijwel uitgesloten is dat een aanval zoals op de 11de september plaatsvond, georganiseerd zou kunnen zijn door een geïsoleerd en relatief kleine groep mensen."

Hamburg citeert drie mensen die hun sporen hebben verdiend in staatszaken op hoog niveau, zoals de Duitse oud-minister Andrea von Bülow, die betwijfelen dat aan Bin Laden gelinkte groepen voor zo'n complexe operatie verantwoordelijk kunnen zijn. Onze docent besliskunde acht de kans "onwaarschijnlijk klein (dus kleiner dan, zeg, 5 procent)." Je ziet hem haast de vinger in de lucht steken, om te zien which way the wind blows, zoals Bob Dylan zong.

Maar is het echt nou zo onaannemelijk dat er groepen in het Midden-Oosten zijn, die denken dat je door middel van dit soort terreur je politieke doelen kunt bereiken? Meer dan twintig jaar geleden, in 1979, werd begonnen met de oprichting van dit soort groepen 'vrijheidsstrijders' door de geheime diensten van Pakistan, Saudi-Arabië, Egypte en de VS, om tegen de communisten in Afghanistan te vechten.

Al in 1981 besloot één van de 'vrijheidsstrijders' om de Egyptische president Sadat dood te schieten, nota bene één van de meest vurige ondersteuners van deze terreurnetwerken. In de wereld van de inlichtingendiensten wordt dit blowback genoemd. Het wapen dat je bouwt, blaast zich op in je eigen gezicht.

Hamburg neemt ook klakkeloos complotverhalen over de Oklahoma-bomaanslag over. Timothy McVeigh zou niet veel meer dan een "nuttige idioot" zijn. Het zou een "inside job" zijn geweest "met opzettelijke Midden-Oosten signatuur." Wat bedoelt Hamburg hiermee? Het is al verontrustend genoeg dat de Amerikaanse media bij het opblazen van gebouwen met mensen erin een Pavlov-reactie hebben en er een 'Midden-Oosten signatuur' in zien. Soortgelijke vooroordelen zijn ook terug te vinden in de verhalen over het feit dat zo'n 'complexe operatie' als 9-11 niet kan ontspruiten 'aan het brein van een duivelse man in een grot.' Waarom eigenlijk niet?

Controle

Hamburg leunt voor zijn 9-11 complotverhalen zwaar op het boekje van Peter Franssen, 11 september: Waarom de kapers vrij spel kregen. Franssen schrijft een helder betoog over de Amerikaanse banden met Bin Laden, gaat uitgebreid in op de achtergronden van de Amerikaanse buitenlandse politiek en schetst motieven en omstandigheden, waaruit naar voren komt dat het inderdaad mogelijk is dat de kapers opzettelijk vrij spel kregen. Het enige dat naar mijn idee ontbreekt, is het daadwerkelijke bewijs.

Bovendien wordt in dit soort verhalen altijd aangenomen dat Amerikaanse veiligheidsdiensten perfect opererende organisaties zijn. Ze zijn alwetend en hebben alles onder controle. Dat is gewoon niet zo.

Het doet me denken een verhaal over de Beweging van de 2de juni, een stadsguerrillabeweging uit Duitsland in de jaren '60 en '70. Zij had besloten om een NAVO-gebouw in Berlijn op te blazen. Het enige probleem was dat de explosieven nog van West-Duitsland naar Berlijn moesten worden gebracht over de waarschijnlijk best bewaakte grenzen van die tijd.

Na uren vergaderen was er nog steeds geen oplossing in zicht, totdat Frits Teufel zei: "Laat mij dat maar doen". Hij schilderde zijn lelijke eend in de meest wilde oorlogskleuren en schreef erop Waffentransport. De douaniers aan beide zijden van het IJzeren Gordijn lachten zich een kriek ('ha, ha, waffentransport') toen die rare hippie volgeladen met explosieven van West- naar Oost-Duitsland en vervolgens nogmaals de grens van West-Berlijn binnen tufte. Niemand kwam op het idee hem te controleren. Was dat een complot van de gezamenlijke geheime diensten? Ik dacht van niet.

Axis of Evil

Het aardige aan complotten is dat ze de boodschap bevatten dat er daarbuiten een wereld is die zo verschrikkelijk kwaadaardig en goed georganiseerd is dat er voor gewone mensen niets mee te beginnen valt. De alomtegenwoordigheid van het kwaad in de vorm van 'terrorisme' of een 'Axis of Evil' wordt door George Bush gebruikt om allerlei democratische procedures aan de kant te schuiven. Zoals we van Bush bewijs eisen voordat hij aan zijn kruistocht tegen het kwaad begint, zou dat voor onszelf evenzeer moeten gelden.

Maar Hamburg stelt: "Uiteindelijk hangt natuurlijk alles af van wat men bereid is te geloven. De manipulaties door de media spelen daarin een doorslaggevende rol. Vooral in Amerika geloven de mensen gewoon wat de pers hun voorhoudt". En wijzelf dan? Zijn wij willoze wezens, ten prooi gevallen aan de manipulaties door de media? En is het alternatief daarop om zelf de mensen te manipuleren?

We moeten begrijpen hoe de wereld in elkaar steekt en proberen om daar verandering in te brengen. Het in complotten verhulde fatalisme van Hamburg betekent niets anders dan overgave en overgave betekent eenvoudigweg dat Bush en de zijnen hun meest radicale programma's zullen kunnen doorvoeren.

Als je er van overtuigd bent dat de "stichting van het totalitaire Amerikaanse wereldrijk" toch niet meer tegen te houden is en de door de "media-gemanipuleerde Nederlanders" niet in staat zijn om te zien wat er gebeurt, - laat staan dat ze zich zullen verzetten - dan lijkt het me volslagen nutteloos om een pamflet te schrijven en ook nog uit te geven. Maar goed, het is niet onopgemerkt gebleven.

Martin Hulsing

Fred Hamburg, Pax Americana: Een essay over politieke oorlog, terreur en mediamanipulatie, Vlugschrift 12, Papieren Tijger, Breda, 2003. Prijs: 8,75 euro.

Een uitgebreide versie van dit artikel verscheen in het mediaonderzoeksblad Extra! nummer 20/21, 1 augustus 2003.