Uit:
Ravage #16 van 19 december 2003
Een
leger dat niet wil winnen
Tien
jaar strijd van de Zapatistas
Op
1 januari 2004 is het precies tien jaar geleden dat de Zapatistas
de wereld verrasten met hun opstand in Chiapas, Mexico. Sindsdien
zijn hun initiatieven cruciaal geweest voor het ontwikkelen van
internationale globaliseringsnetwerken.
Op
de eerste dag van 1994 ontwaken velen anders dan normaal uit de
gebruikelijke nieuwjaarsnachtroes. Langzaam maar zeker gonst het
die dag overal ter wereld van de berichten over een vreemde opstand
in Chiapas, de meest zuidelijke staat van Mexico die grenst aan
Guatemala. Al snel komen de eerste beelden de huiskamers binnen
die de berichten lijken te bevestigen.
Honderden
indianen met doeken voor hun hoofd hebben de grootste stad van Chiapas,
San Cristóbal de Las Casas, ingenomen en regeringsgebouwen
bezet. Regeringsmilitairen en politieagenten zijn er niet - of laten
zich niet zien - waardoor de opstandelingen zich relatief ontspannen
tussen de nieuwsgierige inwoners kunnen begeven en midden op straat
vragen van journalisten beantwoorden.
In
die eerste uren duikt ook een man op die daarna snel wereldberoemd
zal worden maar aanvankelijk alleen opvalt omdat hij een kop groter
is dan de meeste indianen: subcommandant Marcos. Een man met een
flodderige bivakmuts die journalisten in alle rust uitlegt wat er
aan de hand is.
De
inheemse bewoners zijn in opstand gekomen op de dag dat het Nafta-vrijhandelsverdrag
tussen Mexico, Canada en de VS in werking treedt. Onderdeel van
de Nafta-afspraken is dat het collectieve grondeigendom (de 'ejido')
opgeheven wordt. Dit zal het einde van de inheemse gemeenschappen
betekenen.
De
opstandelingen beweren het Ejército Zapatista de Liberacién
Nacional (EZLN) te vormen, het Zapatistisch Leger voor Nationale
Bevrijding. Ze hebben zich vernoemd naar Emiliano Zapata, de legendarische
boerenleider tijdens de revolutie van 1911-1919.
Het
kost de Mexicaanse regering een etmaal om van de schrik te bekomen
en genoeg militairen bijeen te brengen om de tegenaanval in te kunnen
zetten. Naar goed guerrillagebruik trekken de Zapatistas zich terug
uit San Cristóbal. Maar veel andere kleinere steden worden
verdedigd en blijvend bezet. Na tien dagen strijd, waarbij ruim
honderd doden vallen, houdt het EZLN een derde deel van de staat
Chiapas bezet. Nu, tien jaar later, is dat nog steeds 'autonoom
Zapatistisch gebied'.
Donderslag
De
opstand in Chiapas kwam volledig uit de lucht vallen. De gewapende
opstanden in naburige Midden-Amerikaanse landen waren al lang doodgebloed
en met smadelijke 'vredesakkoorden' begraven. Nicaragua, het enige
land waar een volksopstand succes had, was nadat de Sandinisten
in 1990 de verkiezingen verloren, teruggekeerd tot de normaliteit
van neoliberale uitzichtloosheid. De muur was gevallen, Cuba verzeilde
in de grootste economische crisis van zijn bestaan en nergens werd
gedacht aan de mogelijkheid van een nieuwe revolutie.
Maar
de indianen in Chiapas zagen geen andere mogelijkheid. Marcos legde
later in ontelbare interviews uit dat hij en zijn collega's van
de militaire leiding van het EZLN aanvankelijk helemaal niet op
een gewapende confrontatie uit waren. De overkoepelende 'clandestiene
revolutionaire raad van inheemse gemeenschappen' (CCRI-CG) waarin
alle dorpen afgevaardigden hadden, dacht daar echter anders over.
Marcos:
,,Wij vertelden hen dat overal in de wereld opstandige bewegingen
juist de wapens neerlegden en vredesakkoorden sloten. Maar de inheemse
leiders antwoordden: 'wij weten niet goed wat er elders gebeurt,
we weten alleen dat we ons nu moeten verzetten, want Nafta zal ons
einde betekenen'.''
Uitgebuit
Er
was nog een andere reden waarom de opstand in Chiapas mogelijk was.
Volgens Marcos waren de bewoners in Chiapas door de Mexicaanse regering
dermate verwaarloosd dat zelfs de geheime dienst en het leger vergeten
waren dat ze bestonden. Die dachten dat er alleen wat uitgemergelde
indianen in Chiapas woonden die zich bij armoede en uitbuiting hadden
neergelegd.
Niemand
dacht dan ook dat deze opstand een lang leven beschoren was. Toen
het Mexicaanse leger eenmaal met zwaar materieel oprukte en we de
bekende beelden zagen van bloedige confrontaties die deden denken
aan het El Salvador of Guatemala van tien jaar eerder, gaf niemand
de Zapatistas een kans. Op zijn best zouden snelle onderhandelingen
leiden tot een symbolisch vredesakkoord. Daarna zou de opstand als
een voetnoot in de geschiedenis voortbestaan.
De
werkelijkheid bleek anders. Na tien dagen van militaire confrontaties
werd een staakt-het-vuren afgekondigd en begon een traag proces
van onderhandelingen. Ondertussen stond Mexico op zijn kop. Tienduizenden
mensen betuigden in de straten van Mexico-Stad en andere steden
hun solidariteit met de Zapatistas. Ook in het buitenland kwamen
al snel solidariteitsacties op gang.
Voorhoede
Het
EZLN bleek vast verankerd in de inheemse gemeenschappen in Chiapas.
Het 'leger' was in tien jaar geduldig opgebouwd. In 1984 was een
zestal marxistische revolutionairen naar Chiapas verhuisd om in
het oerwoud een gewapende opstand voor te bereiden.
Marcos
was daar aanvankelijk nog niet bij, hij voegde zich enkele maanden
later bij het groepje. ,,Na twee jaar waren we al een stuk opgeschoten
en telden al acht personen'', verklaarde Marcos naderhand ironisch.
Aanvankelijk hadden ze nauwelijks contact met de inheemse bewoners.
,,We lieten elkaar met rust''.
De
marxisten waren met strakke voorhoede-ideeën naar het oerwoud
gekomen. Op den duur kwamen ze tot de overtuiging dat ze eerst de
leefwijze van de inheemse bevolking moesten leren kennen. Langzaam
maar zeker legden ze contact met de lokale bevolking. Ze begonnen
hen bij te staan als ze zich moesten verdedigen tegen lokale grootgrondbezitters
en diens aan de regeringspartij PRI verbonden knokploegen.
Na
tien jaar ontstond daaruit een gewapende organisatie van duizenden
mensen, die nauw vervlochten was met de inheemse structuren. Dat
was de basis voor de opstand en vormt sindsdien de ruggengraat.
Communicatie
Een
minstens zo belangrijke factor voor het succes van de Zapatistas
vormde de geniale communicatie over het conflict, vanuit 'de bergen
van Zuid-Mexico'. Het ontluikende internet werd daarbij kundig ingezet.
Met hulp van solidaire computertechneuten uit andere delen van het
land en de wereld, stroomden de woorden van de Zapatistas - en in
de praktijk vooral hun charismatische woordvoerder Marcos - de wereld
in.
Toen
bleek dat het EZLN niet te vergelijken was met eerdere marxistische
guerrillabewegingen die in de regio actief waren geweest. Zo werd
er nadrukkelijk afstand genomen van het idee dat het EZLN uiteindelijk
de macht in Mexico over zou willen nemen.
,,We
zijn een leger dat opgericht is om zichzelf overbodig te maken'',
verklaarde Marcos. ,,We willen niet de macht vervangen door onze
macht, we willen alleen ruimte scheppen zodat mensen zelf kunnen
bepalen hoe hun toekomst er uit ziet.'' Het is het begin van een
onophoudelijke stroom woorden uit Chiapas, die vaak opmerkelijk
poëtische vormen aanneemt en wereldwijd immens populair wordt.
In
Mexico zelf fungeert vooral dagblad La Jornada als koerier voor
de berichten uit Chiapas. Marcos verzint een alter ego in de vorm
van het pesterige kevertje 'Durito', dat de politieke verhalen van
ironisch commentaar voorziet en zo mogelijk nog geliefder is dan
de 'sub' zelf.
Ook
op televisie weten de Zapatistas af en toe behoorlijk te scoren.
Legendarisch is het interview dat Marcos - die al die jaren altijd
zijn bivakmuts opgehouden heeft - geeft aan Andres Bustamente, een
van de populairste komieken van het land. Toch moeten ook de Zapatistas
erkennen dat ze in Mexico de media voornamelijk tegenover zich hebben
staan. Grote kranten en tv-stations zijn daar nauw verbonden aan
de heersende macht en halen alles uit de kast om de verzetsbeweging
zwart te maken.
Akkoord
De
onderhandelingen met de regering leveren spectaculaire taferelen
op. Omringd door een haag van honderden waarnemers, bijeengebracht
door een koepel van civiele organisaties en de plaatselijke katholieke
kerk, onderhandelen de steevast gemaskerde commandantes van het
EZLN met een delegatie van de regering.
Begin
1995 besluit de Mexicaanse regering toch tot de aanval over te gaan.
Er wordt een arrestatiebevel uitgevaardigd tegen de leiding van
het EZLN (waarbij de werkelijke identiteit van Marcos wordt onthuld)
en legereenheden trekken massaal het gebied van de Zapatistas in.
De bevolking slaat op de vlucht en her en der vinden weer gewapende
confrontaties plaats.
In
heel Mexico wordt massaal gedemonstreerd, hetgeen de regering dwingt
om de onderhandelingen te hervatten. Het EZLN doet vervolgens het
voorstel voor een akkoord over rechten voor de inheemse bevolking.
Deze wordt bekrachtigd met een informeel referendum waar meer dan
een miljoen mensen in heel Mexico aan deelnemen.
In
1996 komen de regeringsdelegatie en de Zapatistas tot een akkoord.
Dit akkoord van San Andrés blijft vervolgens jaren op de
plank liggen voordat het Mexicaanse parlement er over stemt.
Voor
de Zapatistas is het akkoord heilig. Zo lang het niet geratificeerd
is, hebben ze formeel niets bereikt. De Zapatistas ondernemen ondertussen
allerlei initiatieven om de ondersteuning te vergroten. Ze richten
het politieke front FZLN op en houden een landelijke vergadering
in Mexico-Stad om allerlei bewegingen te verenigen.
Eind
juli 1996 wordt de eerste Intergalactische Conferentie in Chiapas
gehouden. Midden in het oerwoud komen duizenden mensen uit heel
Mexico en talloze andere landen bijeen om het verzet tegen de neoliberale
wereldorde te bespreken. Voor het eerst trekken de Zapatistas massaal
op naar de hoofdstad, waar in september gemaskerde vertegenwoordigers
acte de presence geven en een overkoepelend Inheems Congres gehouden
wordt.
Karavaan
President
Zedillo koos in 1997 weer voor een militaire oplossing. Overal in
Chiapas worden legerstellingen ingericht en paramilitaire groepen
zaaien terreur. Het trieste hoogtepunt voltrekt zich in Acteal waar
een bloedbad wordt aangericht onder vluchtelingen met 45 doden als
gevolg. Zo'n 100.000 mensen demonstreren tegen de aanvallen en het
conflict belandt in een langdurige patstelling.
Juli
2000 verliest de regerende PRI voor het eerst in zeventig jaar de
presidentsverkiezingen. Vicente Fox, de neoliberale oppositiekandidaat
voor de conservatieve partij PAN, wordt de nieuwe president.
In
zijn campagne had hij beloofd het conflict in Chiapas 'in vijftien
minuten' op te lossen. De Zapatistas eisen dat Fox hun eisen inwilligt,
de militairen terugtrekt, de honderden politieke gevangenen vrijlaat
en het akkoord van San Andrés aanneemt. Als dat laatste niet
snel genoeg gebeurt, zullen de Zapatistas in een karavaan naar de
hoofdstad trekken.
Begin
2001 gaat de karavaan op pad. Een eindeloze rij bussen trekt door
twaalf deelstaten en wordt in Mexico-Stad door honderdduizenden
mensen onthaald. Na veel getouwtrek mogen de Zapatistische commandantes
het congres (gemaskerd uiteraard) toespreken. Het congres neemt
echter een sterk uitgedunde variant van het akkoord aan.
De
Zapatistas verwerpen dit akkoord en verklaren dat het 'erger is
dan de bestaande wetgeving'. De Zapatistas keren terug op eigen
gebied en vestigen daar de 'Caracoles': onafhankelijke besturen
waar de akkoorden wél van kracht verklaard worden. (*)
Feest
en verzet
De
Zapatistas maken zich nu op om het tienjarig bestaan van hun verzet
te vieren. Maar ze bereiden zich ook voor op de naderende strijd.
Met name het project Plan Pueblo Panama zullen zij in de nabije
toekomst op de korrel nemen.
Het
betreft een gezamenlijk 'ontwikkelingsplan' van de Midden-Amerikaanse
regeringen om grote infrastructurele projecten in de regio aan te
leggen die buitenlandse investeerders moet aantrekken.
Eén
ding is zeker: de initiatieven die de opstand heeft ontplooid, zijn
cruciaal geweest voor het smeden van de internationale netwerken
die de basis hebben gevormd voor de huidige globaliseringsnetwerken.
Ze
hebben voortdurend benadrukt dat ze geen behoefte hebben aan eenzijdige
solidariteit. 'Begin de strijd maar in je eigen land, dat is de
beste solidariteit die je ons kunt bieden', was en is hun boodschap.
Kees
Stad
*
Meer informatie over deze Caracoles in het artikel 'De Vorming van
de Caracoles': http://www.globalinfo.nl/article/articleview/278/1/2/
Zie
voor een goede verzameling links naar van alles over de Zapatistas:
http://flag.blackened.net/revolt/zapatista.html
Ook
in Nederland wordt aandacht besteed aan het 10-jarig bestaan van
de opstand der Zapatistas. In Amsterdam vinden daartoe op 2, 10
en 11 januari bijeenkomsten plaats. Zie de agenda achterop dit blad
voor nadere details.
Naar
boven
|