Uit: Ravage #16 van 19 december 2003

Een leger dat niet wil winnen

Tien jaar strijd van de Zapatistas

Op 1 januari 2004 is het precies tien jaar geleden dat de Zapatistas de wereld verrasten met hun opstand in Chiapas, Mexico. Sindsdien zijn hun initiatieven cruciaal geweest voor het ontwikkelen van internationale globaliseringsnetwerken.

Op de eerste dag van 1994 ontwaken velen anders dan normaal uit de gebruikelijke nieuwjaarsnachtroes. Langzaam maar zeker gonst het die dag overal ter wereld van de berichten over een vreemde opstand in Chiapas, de meest zuidelijke staat van Mexico die grenst aan Guatemala. Al snel komen de eerste beelden de huiskamers binnen die de berichten lijken te bevestigen.

Honderden indianen met doeken voor hun hoofd hebben de grootste stad van Chiapas, San Cristóbal de Las Casas, ingenomen en regeringsgebouwen bezet. Regeringsmilitairen en politieagenten zijn er niet - of laten zich niet zien - waardoor de opstandelingen zich relatief ontspannen tussen de nieuwsgierige inwoners kunnen begeven en midden op straat vragen van journalisten beantwoorden.

In die eerste uren duikt ook een man op die daarna snel wereldberoemd zal worden maar aanvankelijk alleen opvalt omdat hij een kop groter is dan de meeste indianen: subcommandant Marcos. Een man met een flodderige bivakmuts die journalisten in alle rust uitlegt wat er aan de hand is.

De inheemse bewoners zijn in opstand gekomen op de dag dat het Nafta-vrijhandelsverdrag tussen Mexico, Canada en de VS in werking treedt. Onderdeel van de Nafta-afspraken is dat het collectieve grondeigendom (de 'ejido') opgeheven wordt. Dit zal het einde van de inheemse gemeenschappen betekenen.

De opstandelingen beweren het Ejército Zapatista de Liberacién Nacional (EZLN) te vormen, het Zapatistisch Leger voor Nationale Bevrijding. Ze hebben zich vernoemd naar Emiliano Zapata, de legendarische boerenleider tijdens de revolutie van 1911-1919.

Het kost de Mexicaanse regering een etmaal om van de schrik te bekomen en genoeg militairen bijeen te brengen om de tegenaanval in te kunnen zetten. Naar goed guerrillagebruik trekken de Zapatistas zich terug uit San Cristóbal. Maar veel andere kleinere steden worden verdedigd en blijvend bezet. Na tien dagen strijd, waarbij ruim honderd doden vallen, houdt het EZLN een derde deel van de staat Chiapas bezet. Nu, tien jaar later, is dat nog steeds 'autonoom Zapatistisch gebied'.

Donderslag

De opstand in Chiapas kwam volledig uit de lucht vallen. De gewapende opstanden in naburige Midden-Amerikaanse landen waren al lang doodgebloed en met smadelijke 'vredesakkoorden' begraven. Nicaragua, het enige land waar een volksopstand succes had, was nadat de Sandinisten in 1990 de verkiezingen verloren, teruggekeerd tot de normaliteit van neoliberale uitzichtloosheid. De muur was gevallen, Cuba verzeilde in de grootste economische crisis van zijn bestaan en nergens werd gedacht aan de mogelijkheid van een nieuwe revolutie.

Maar de indianen in Chiapas zagen geen andere mogelijkheid. Marcos legde later in ontelbare interviews uit dat hij en zijn collega's van de militaire leiding van het EZLN aanvankelijk helemaal niet op een gewapende confrontatie uit waren. De overkoepelende 'clandestiene revolutionaire raad van inheemse gemeenschappen' (CCRI-CG) waarin alle dorpen afgevaardigden hadden, dacht daar echter anders over.

Marcos: ,,Wij vertelden hen dat overal in de wereld opstandige bewegingen juist de wapens neerlegden en vredesakkoorden sloten. Maar de inheemse leiders antwoordden: 'wij weten niet goed wat er elders gebeurt, we weten alleen dat we ons nu moeten verzetten, want Nafta zal ons einde betekenen'.''

Uitgebuit

Er was nog een andere reden waarom de opstand in Chiapas mogelijk was. Volgens Marcos waren de bewoners in Chiapas door de Mexicaanse regering dermate verwaarloosd dat zelfs de geheime dienst en het leger vergeten waren dat ze bestonden. Die dachten dat er alleen wat uitgemergelde indianen in Chiapas woonden die zich bij armoede en uitbuiting hadden neergelegd.

Niemand dacht dan ook dat deze opstand een lang leven beschoren was. Toen het Mexicaanse leger eenmaal met zwaar materieel oprukte en we de bekende beelden zagen van bloedige confrontaties die deden denken aan het El Salvador of Guatemala van tien jaar eerder, gaf niemand de Zapatistas een kans. Op zijn best zouden snelle onderhandelingen leiden tot een symbolisch vredesakkoord. Daarna zou de opstand als een voetnoot in de geschiedenis voortbestaan.

De werkelijkheid bleek anders. Na tien dagen van militaire confrontaties werd een staakt-het-vuren afgekondigd en begon een traag proces van onderhandelingen. Ondertussen stond Mexico op zijn kop. Tienduizenden mensen betuigden in de straten van Mexico-Stad en andere steden hun solidariteit met de Zapatistas. Ook in het buitenland kwamen al snel solidariteitsacties op gang.

Voorhoede

Het EZLN bleek vast verankerd in de inheemse gemeenschappen in Chiapas. Het 'leger' was in tien jaar geduldig opgebouwd. In 1984 was een zestal marxistische revolutionairen naar Chiapas verhuisd om in het oerwoud een gewapende opstand voor te bereiden.

Marcos was daar aanvankelijk nog niet bij, hij voegde zich enkele maanden later bij het groepje. ,,Na twee jaar waren we al een stuk opgeschoten en telden al acht personen'', verklaarde Marcos naderhand ironisch. Aanvankelijk hadden ze nauwelijks contact met de inheemse bewoners. ,,We lieten elkaar met rust''.

De marxisten waren met strakke voorhoede-ideeën naar het oerwoud gekomen. Op den duur kwamen ze tot de overtuiging dat ze eerst de leefwijze van de inheemse bevolking moesten leren kennen. Langzaam maar zeker legden ze contact met de lokale bevolking. Ze begonnen hen bij te staan als ze zich moesten verdedigen tegen lokale grootgrondbezitters en diens aan de regeringspartij PRI verbonden knokploegen.

Na tien jaar ontstond daaruit een gewapende organisatie van duizenden mensen, die nauw vervlochten was met de inheemse structuren. Dat was de basis voor de opstand en vormt sindsdien de ruggengraat.

Communicatie

Een minstens zo belangrijke factor voor het succes van de Zapatistas vormde de geniale communicatie over het conflict, vanuit 'de bergen van Zuid-Mexico'. Het ontluikende internet werd daarbij kundig ingezet. Met hulp van solidaire computertechneuten uit andere delen van het land en de wereld, stroomden de woorden van de Zapatistas - en in de praktijk vooral hun charismatische woordvoerder Marcos - de wereld in.

Toen bleek dat het EZLN niet te vergelijken was met eerdere marxistische guerrillabewegingen die in de regio actief waren geweest. Zo werd er nadrukkelijk afstand genomen van het idee dat het EZLN uiteindelijk de macht in Mexico over zou willen nemen.

,,We zijn een leger dat opgericht is om zichzelf overbodig te maken'', verklaarde Marcos. ,,We willen niet de macht vervangen door onze macht, we willen alleen ruimte scheppen zodat mensen zelf kunnen bepalen hoe hun toekomst er uit ziet.'' Het is het begin van een onophoudelijke stroom woorden uit Chiapas, die vaak opmerkelijk poëtische vormen aanneemt en wereldwijd immens populair wordt.

In Mexico zelf fungeert vooral dagblad La Jornada als koerier voor de berichten uit Chiapas. Marcos verzint een alter ego in de vorm van het pesterige kevertje 'Durito', dat de politieke verhalen van ironisch commentaar voorziet en zo mogelijk nog geliefder is dan de 'sub' zelf.

Ook op televisie weten de Zapatistas af en toe behoorlijk te scoren. Legendarisch is het interview dat Marcos - die al die jaren altijd zijn bivakmuts opgehouden heeft - geeft aan Andres Bustamente, een van de populairste komieken van het land. Toch moeten ook de Zapatistas erkennen dat ze in Mexico de media voornamelijk tegenover zich hebben staan. Grote kranten en tv-stations zijn daar nauw verbonden aan de heersende macht en halen alles uit de kast om de verzetsbeweging zwart te maken.

Akkoord

De onderhandelingen met de regering leveren spectaculaire taferelen op. Omringd door een haag van honderden waarnemers, bijeengebracht door een koepel van civiele organisaties en de plaatselijke katholieke kerk, onderhandelen de steevast gemaskerde commandantes van het EZLN met een delegatie van de regering.

Begin 1995 besluit de Mexicaanse regering toch tot de aanval over te gaan. Er wordt een arrestatiebevel uitgevaardigd tegen de leiding van het EZLN (waarbij de werkelijke identiteit van Marcos wordt onthuld) en legereenheden trekken massaal het gebied van de Zapatistas in. De bevolking slaat op de vlucht en her en der vinden weer gewapende confrontaties plaats.

In heel Mexico wordt massaal gedemonstreerd, hetgeen de regering dwingt om de onderhandelingen te hervatten. Het EZLN doet vervolgens het voorstel voor een akkoord over rechten voor de inheemse bevolking. Deze wordt bekrachtigd met een informeel referendum waar meer dan een miljoen mensen in heel Mexico aan deelnemen.

In 1996 komen de regeringsdelegatie en de Zapatistas tot een akkoord. Dit akkoord van San Andrés blijft vervolgens jaren op de plank liggen voordat het Mexicaanse parlement er over stemt.

Voor de Zapatistas is het akkoord heilig. Zo lang het niet geratificeerd is, hebben ze formeel niets bereikt. De Zapatistas ondernemen ondertussen allerlei initiatieven om de ondersteuning te vergroten. Ze richten het politieke front FZLN op en houden een landelijke vergadering in Mexico-Stad om allerlei bewegingen te verenigen.

Eind juli 1996 wordt de eerste Intergalactische Conferentie in Chiapas gehouden. Midden in het oerwoud komen duizenden mensen uit heel Mexico en talloze andere landen bijeen om het verzet tegen de neoliberale wereldorde te bespreken. Voor het eerst trekken de Zapatistas massaal op naar de hoofdstad, waar in september gemaskerde vertegenwoordigers acte de presence geven en een overkoepelend Inheems Congres gehouden wordt.

Karavaan

President Zedillo koos in 1997 weer voor een militaire oplossing. Overal in Chiapas worden legerstellingen ingericht en paramilitaire groepen zaaien terreur. Het trieste hoogtepunt voltrekt zich in Acteal waar een bloedbad wordt aangericht onder vluchtelingen met 45 doden als gevolg. Zo'n 100.000 mensen demonstreren tegen de aanvallen en het conflict belandt in een langdurige patstelling.

Juli 2000 verliest de regerende PRI voor het eerst in zeventig jaar de presidentsverkiezingen. Vicente Fox, de neoliberale oppositiekandidaat voor de conservatieve partij PAN, wordt de nieuwe president.

In zijn campagne had hij beloofd het conflict in Chiapas 'in vijftien minuten' op te lossen. De Zapatistas eisen dat Fox hun eisen inwilligt, de militairen terugtrekt, de honderden politieke gevangenen vrijlaat en het akkoord van San Andrés aanneemt. Als dat laatste niet snel genoeg gebeurt, zullen de Zapatistas in een karavaan naar de hoofdstad trekken.

Begin 2001 gaat de karavaan op pad. Een eindeloze rij bussen trekt door twaalf deelstaten en wordt in Mexico-Stad door honderdduizenden mensen onthaald. Na veel getouwtrek mogen de Zapatistische commandantes het congres (gemaskerd uiteraard) toespreken. Het congres neemt echter een sterk uitgedunde variant van het akkoord aan.

De Zapatistas verwerpen dit akkoord en verklaren dat het 'erger is dan de bestaande wetgeving'. De Zapatistas keren terug op eigen gebied en vestigen daar de 'Caracoles': onafhankelijke besturen waar de akkoorden wél van kracht verklaard worden. (*)

Feest en verzet

De Zapatistas maken zich nu op om het tienjarig bestaan van hun verzet te vieren. Maar ze bereiden zich ook voor op de naderende strijd. Met name het project Plan Pueblo Panama zullen zij in de nabije toekomst op de korrel nemen.

Het betreft een gezamenlijk 'ontwikkelingsplan' van de Midden-Amerikaanse regeringen om grote infrastructurele projecten in de regio aan te leggen die buitenlandse investeerders moet aantrekken.

Eén ding is zeker: de initiatieven die de opstand heeft ontplooid, zijn cruciaal geweest voor het smeden van de internationale netwerken die de basis hebben gevormd voor de huidige globaliseringsnetwerken.

Ze hebben voortdurend benadrukt dat ze geen behoefte hebben aan eenzijdige solidariteit. 'Begin de strijd maar in je eigen land, dat is de beste solidariteit die je ons kunt bieden', was en is hun boodschap.

Kees Stad

* Meer informatie over deze Caracoles in het artikel 'De Vorming van de Caracoles': http://www.globalinfo.nl/article/articleview/278/1/2/

Zie voor een goede verzameling links naar van alles over de Zapatistas: http://flag.blackened.net/revolt/zapatista.html

Ook in Nederland wordt aandacht besteed aan het 10-jarig bestaan van de opstand der Zapatistas. In Amsterdam vinden daartoe op 2, 10 en 11 januari bijeenkomsten plaats. Zie de agenda achterop dit blad voor nadere details.




Naar boven

 

 






Ravage
Archief
Overzicht 2003
Overzicht #16

..