Uit: Ravage #13 van 10 oktober 2003

Metelkova: Van getto naar inspirerende vrijplaats

Metelkova is een grote gekraakte legerkazerne in de Sloveense Stad Ljubljana. Op deze uitgewoonde en geruïneerde plek bouwde men in tien jaar tijd een bloeiend sociaal cultureel en politiek centrum op. Reden voor een feestje.

Met ruim zestig evenementen, een spectaculaire opening en het boek 'Hrup z Metelkove' (*) werd begin september het tienjarig bestaan van de vrijplaats Metelkova gevierd. Een week lang kon je kennis maken met de activiteiten die het hele jaar door in dit sociaal-culturele en politieke centrum plaatsvinden: poëzie, video, films en concerten, waaronder het legendarische Ortopunk festival dat hier al tien jaar lang plaatsvindt. Er was experimenteel theater, een wereldkeuken in de openlucht en een Arabische kraam.

Voor de openingsceremonie van het festival had Miha Zadnikir, een van de initiatiefnemers van het eerste uur, voor een verrassing gezorgd door de politiefanfare uit te nodigen die normaal hoog staatsbezoek verwelkomd op het vliegveld. ,,Ik stond hen hier midden op het terrein te dirigeren'', vertelt Miha. ,,Ze speelde de Internationale! Na afloop lieten ze me weten het geweldig te hebben gevonden. Sinds het uiteenvallen van Joegoslavië hebben ze de Internationale niet meer mogen spelen.''

De komst van de politiefanfare is des te opmerkelijker als je bedenkt dat Miha in Ljubljana bekend staat al anarchist en provocateur. Wellicht zegt het iets over de waardering die de bewoners en autoriteiten van Ljubljana inmiddels voor Metelkova hebben. Dat is wel eens anders geweest.

De kraak

De voormalige militaire barakken aan de Metelkovastraat in Ljubljana werden begin september 1993 gekraakt door leden van Mreza za Metelkova, een netwerk van kunstenaars, muzikanten en theatermakers dat actief betrokken was bij de vredesbeweging, en dan voornamelijk gericht op de de-militarisatie van Slovenië. Zij hadden al een tijdje hun zinnen gezet op de legerbarakken die sinds het vertrek van het Joegoslavische Volksleger in oktober 1991 leegstonden. Het terrein had officieel een culturele bestemming, maar begin september 1993 bleek dat men begonnen was met de sloop van enkele gebouwen.

Miha: ,,Op dat moment had net het eerste politiek culturele uitwisselingsfestival Forbidden Fruits Of Civil Society plaatsgevonden en waren er nog veel mensen aanwezig. Een goed moment om Metelkova te kraken. We belden met Radio Student die vervolgens de luisteraars opriep naar de Metelkovastraat te komen. Op 10 september 1993 klommen we met zo'n 80 tot 100 mensen over het hek en bezetten het terrein.''

Het terrein is ongeveer 8.000 m² groot. De krakers realiseerden zich dat een betrekkelijk kleine stad als Ljubljana het zich eigenlijk niet kon permitteren om zo'n groot gekraakt terrein in hun midden te hebben. ,,We wisten absoluut niet wat voor reactie we van de autoriteiten konden verwachten'', zegt Miha. ,,Het fenomeen kraken was hier onbekend. We bouwden barricades in de verwachting dat spoedig op grote schaal politie voor de poort zou verschijnen.''

De media die in groten getale waren komen opdraven, deden uitgebreid verslag van de gebeurtenissen. Binnen korte tijd was Metelkova in vrijwel heel Slovenië bekend.

Miha: ,,De volgende ochtend verzamelden zich grote groepen mensen bij de poort, ook families met kinderen. We lieten hen binnen. Ze wisten niet wat ze zagen. Het zuidelijke gedeelte van het gebouwencomplex zag er vreselijk uit. De meeste gebouwen waren half gesloopt, met grote gaten in buitenmuren en daken. Alsof er een bombardement had plaatsgevonden. Het noordelijke gedeelte was min of meer onbeschadigd, maar erg verwaarloosd, nadat het door de eeuwen achtereenvolgens door het Oostenrijks-Hongaarse leger, het Joegoslavische leger en sinds de Tweede Wereldoorlog het Joegoslavische volksleger was gebruikt.''

Getto

Metelkova werd niet ontruimd en al vanaf de eerste dag vonden er culturele activiteiten plaats. Radio Student richtte een mobiele studio in en begon live vanaf het terrein uit te zenden. Gedurende de eerste zes maanden vonden er dagelijks vijf concerten plaats, mear er was ook volop aandacht voor poëzie, dans, theater.

Daarnaast organiseerden mensen met verschillende politieke achtergronden, lezingen en discussie- of informatieve bijeenkomsten. ,,Ze bleven hier slapen en 's ochtends gingen ze naar de fontein op het plein voor het stadhuis om daar hun tanden te poetsen'', zegt Miha.

Na de succesvolle start ging het al snel minder goed met Metelkova. ,,De eerste vier jaar verliepen erg chaotisch'', vertelt Gogi Medugorac. ,,De gemeente had water en elektriciteit afgesloten. Metelkova werd gezien als een soort binnenstedelijk getto waar al het vuil en de problemen van de stad samenkwamen. Het gemeentebestuur probeerde ons af te matten zodat we uiteindelijk vanzelf wel zouden vertrekken. Dat deden we niet, maar het was wel een beroerde periode. Artiesten werd het in die tijd vrijwel onmogelijk gemaakt om te werken aan een programma. Er liepen een hoop rare mensen rond, destructieve figuren, drugsdealers, er was veel alcoholmisbruik.''

Deze periode bereikte een dieptepunt toen het gebouw Shola als gevolg van het gedrag van de bewoners volledig uitbrandde en waarbij één persoon om het leven kwam. ,,Toen deze groep het tegenoverliggende gebouw Peshaki (infanterie) overnam en de mensen daar uit hun werkplaatsen gooide, was de maat vol'', aldus Gogi. ,,We hebben deze destructieve groep er uit gegooid. Met hulp van de gemeente voor een minimale renovatie lukte het ons weer om er een productief centrum van te maken.''

Sindsdien zijn er in Peshaki verschillende clubs gevestigd. Zoals Gala Hala, de grootste concertzaal op het terrein waar zowel danceparties als punk-, hardcore-, dub- en reggaeconcerten plaatsvinden. En Channel Zero, waar voornamelijk metalbands spelen en waar op de eerste verdieping een technoclub is gevestigd. Op de begane grond is sinds een aantal jaren Shkratova Chitalnica gevestigd, een anarchistische bibliotheek annex informatiecentrum

Omslagpunt

De brand vormde in meerdere opzichten een omslagpunt. Vanaf dat moment werd besloten dat er niemand meer op Metelkova mocht wonen. Het zuidelijke gedeelte van het complex met de gebouwen Hangar, Hlev, en Garazhe werd in gebruik genomen en opgeknapt. Ook werd het netwerk Mreza za Metelkova heropgericht.

,,Rondom dit netwerk organiseerden zich enkele zeer productieve artiesten en andere mensen'', zegt Gogi. ,,Er kwamen zeer goede projecten van de grond. Zo kwam er een groep Duitse bouwers van het traditionele gilde van handwerklieden Axt und Kelle langs die hielp met het repareren van de daken. Zij leven geheel volgens de regels van dit gilde, zijn continu op reis, dragen de traditionele dracht en werken voor een maaltijd en een slaapplek. Door hen uit te nodigen dwongen we onszelf geld te vergaren voor bouwmaterialen en andere kosten, en om onszelf te organiseren.''

Vanaf het begin was er een sterke competitie tussen twee stromingen binnen het netwerk. Een groep bestond uit personen die een meer 'professionele' aanpak voorstonden en voor zichzelf baantjes creëerden om de boel draaiende te houden. De andere grotere stroming was meer anarchistisch georiënteerd. Zij wilden geen hiërarchische structuren. Degene die het werk deden en de boel draaiende hielden, moesten ook de zeggenschap hebben over wat er gebeurde.

Deze anarchistische groep heeft uiteindelijk gewonnen. Sindsdien worden in het Forum van Metelkova de gemeenschappelijke zaken en problemen besproken. Dit forum komt regelmatig bijeen en iedereen die in Metelkova actief is kan daaraan deelnemen.

Activisten

De samenwerking met de Duitse bouwlieden resulteerde onder andere in de bouw en opening van de muziekclub Menza pri koritu in het Hlev-gebouw. Sinds twee jaar worden hier, en in het ernaast gevestigde Klub Gromka, concerten georganiseerd met wat progressievere muziek zoals impro-rock, jazzcrossovers, noise, elektronica maar ook zigeunerorkesten komen aan bod.

Inmiddels is Metelkova uitgegroeid tot een bruisend en gewaardeerd sociaal-cultureel en politiek centrum. Naast werkplaatsen en podia voor kunstenaars, theatermakers, muzikanten en filmers kent het centrum ook clubs voor homo's en lesbiennes. Dit waren de eerste openbare uitgaansgelegenheden voor homoseksuelen in heel Oost-Europa. Ook is er een onafhankelijke organisatie voor lichamelijk en geestelijk gehandicapten gevestigd.

Voor de plaatselijke activistenscene vervult Metelkova een belangrijke rol. De globaliseringsbeweging in Ljubljana bijvoorbeeld is sterk verweven met Metelkova. Ook het toenemende aantal andere kraakpanden in de stad zijn mede tot stand gekomen met de organisatorische en logistieke hulp van de vrijplaats. ,,We zijn er op verschillende manieren in geslaagd om een groot aantal jonge mensen te motiveren en te betrekken bij een hoop activiteiten, om mee te draaien op onze plekken, of om hun eigen plekken te creëren'', aldus Miha.

Hotel

Het centrum geniet inmiddels tot buiten de landsgrenzen bekendheid en waardering. Er verschenen artikelen over Metelkova in onder andere Die Zeit en de Los Angeles Times en BBC World Services maakte een reportage. Een afvaardiging van Metelkova bezocht onlangs de Biënnale of Visual Arts in Sao Paulo, Brazilië.

Een aantal plekken op het enorme terrein heeft het netwerk niet weten te behouden. In de Zapori (gevangenis) bijvoorbeeld, is in juli dit jaar de nieuwe jeugdherberg Celica geopend. Dit sterk verwaarloosde en halfgesloopte gebouw is op een prachtige manier opgeknapt. Van de cellen zijn tweepersoonskamers gemaakt, elk door een andere kunstenaar ingericht. Het hotel heeft hiervoor een internationale architectuurprijs gekregen. Mocht je nog eens richting Ljubljana reizen dan is dit een goeie en goedkope overnachtingsplek, en je zit praktisch op het Metelkova-terrein.

,,Het jeugdhotel is een gezamenlijk project van de gemeente Ljubljana en een studentenorganisatie. Het is dus niet meer in onze handen en maakt dus geen deel meer uit van Metelkova Mesto (Metelkova-stad)'', zegt Miha. ,,Maar we werken wel samen. Het is voor ons een goede mogelijkheid voor het onderbrengen van gasten, en we krijgen een redelijke korting. Ook hebben we via hen een extra mogelijkheid voor het maken van publiciteit voor onze programma's.''

Erkenning

Inmiddels heeft de nieuwe burgemeester van Ljubljana toegegeven dat Metelkova een autonome culturele plek is. ,,Dit is een belangrijke erkenning voor ons'', aldus Gogi. ,,Voorheen werd door het stadsbestuur altijd gezegd dat Metelkova een lege plek is, waar niets gebeurt en niemand zich bevindt. Met deze erkenning kunnen we nu op een vastere basis verder gaan met het ontwikkelen van de activiteiten. We kunnen het gebruiken bij het aanvragen van fondsen en dergelijke. En het kan van pas komen bij de onderhandelingen met het gemeentebestuur over onze toekomst.''

Hoe die onderhandelingen zullen verlopen is volgens Miha niet te zeggen. Op dit moment wordt Metelkova gedoogd en gelet op de uitspraak van de burgemeester zal dat voorlopig zo blijven. Metelkova ligt echter wel in het centrum van de stad en dus op dure grond. Rondom de vrijplaats verrijzen steeds meer kantoorkolossen. Miha: ,,Het is mogelijk dat we een harde politieke strijd zullen moeten gaan leveren. Maar het is ook mogelijk dat er snel consensus ontstaat met het stadsbestuur over legalisatie, of door hen er nog sterker op te wijzen dat men er vertrouwen in moet hebben dat plaatsen zoals dit voldoende zelforganisatie hebben om zichzelf te bedruipen.''

Een ander politiek succes werd behaald met het bezoek dat de nationale commandant van de Sloveense politie in z'n vrije tijd aan Metelkova bracht. Miha: ,,Hij heeft hier rondgelopen en wat gedronken. We zijn ook met hem in discussie gegaan en hebben hem voorgesteld dat we de mogelijkheid zouden krijgen om lezingen te geven op de nationale politie academie over hoe aankomende agenten zich dienen te gedragen in een subculturele of underground omgeving. Dit is ook gebeurd. Met het voortzetten van dit soort activiteiten kunnen we misschien ten minste één generatie agenten beïnvloeden.''

Stefan

Metelkova: www.metelkova.org

Jeugdherberg: www.souhostel.com

Noot

(*) Hrup z Metelkove (Lawaai van Metelkova) is geschreven door Bratko Bibic. Hij zet Metelkova in de bredere context van de 'urban sociology', niet alleen van Ljubljana maar wereldwijd. Het boek is in het Sloveens geschreven maar het laatste Engelstalige hoofdstuk biedt een goede samenvatting. Geïnteresseerden kunnen via stefko@dds.nl een kopie krijgen.

Naar boven