Zaterdag 22 maart hebben zo'n duizend vredesactivisten geprobeerd het hoofdkwartier van de NAVO in Brussel gesloten te krijgen. Ze maken zich ernstig zorgen over de groeiende samenwerking van deze militaire organisatie met het Amerikaanse leger en de gewelddadige conflicten waarin de NAVO zich in toenemende mate mengt.

door Vredesactie

De NAVO staat voor Noord-Atlantische Verdrags Organisatie. In 1949 ondertekenen 12 landen – België, Canada, Denemarken, Frankrijk, IJsland, Italië, Luxemburg, Nederland, Noorwegen, Portugal, het Verenigd Koninkrijk en de VS – het Noord Atlantisch Verdrag. Daarmee verenigen ze zich in één militaire alliantie, met als officiële doelstelling: de collectieve verdediging van het grondgebied – tegen een militaire invasie door de Sovjetunie.

De lidstaten 'zullen stabiliteit en welvaart nastreven in de Noord-Atlantische regio en zijn vastbesloten de krachten te bundelen voor collectieve verdediging en voor het bewaren van vrede en veiligheid.' Centraal in het verdrag staat artikel 5: een gewapende aanval op één van de leden zal beschouwd worden als een aanval op allen en de lidstaten zullen gezamenlijk reageren.

Structuur

De NAVO als internationale organisatie heeft geen eigen leger. Het zijn de lidstaten die hun legers toewijzen aan de NAVO en ze onder een NAVO-bevelhebber plaatsen. De NAVO zelf bestaat uit een reeks hoofdkwartieren en een beperkte hoeveelheid militaire infrastructuur die gemeenschappelijk gefinancierd wordt.

De organisatiestructuur van de NAVO valt uiteen in twee pijlers: een politieke, met haar hoofdkwartier in Brussel, en een militaire. De Noord-Atlantische Raad (voorgezeten door de secretaris-generaal en samengesteld uit permanente vertegenwoordigers en ambassadeurs van de leden) is verantwoordelijk voor de politieke beslissingen – genomen op basis van consensus.

Het Militaire Comité (het hoogste militaire orgaan) adviseert de Noord-Atlantische Raad, het Defence Planning Committee en de Nuclear Planning Group. Parlementsleden van de lidstaten komen bij elkaar in de NATO Parliamentary Assembly, maar die heeft geen enkele formele relatie met de NAVO en dus ook geen inspraak.

Nadat in 1955 West-Duitsland lid wordt van de NAVO, vormen de Sovjet-Unie en de communistische staten van Oost- en Centraal-Europa op hun beurt het Warschaupact. De daaropvolgende decennia staan deze twee militaire allianties met getrokken messen tegenover elkaar. In verschillende Europese landen worden kernwapens geïnstalleerd.

Bestaansrecht

Door het ineenstorten van de Sovjet-Unie en de ontbinding van het Warschaupact in 1991, verliest de NAVO haar bestaansrecht. Er breekt een transformatieperiode aan. Om te beginnen breidt de NAVO zich uit naar het oosten, met uitbreidingsrondes in 1999 (Tsjechië, Hongarije, Polen) en 2004 (Litouwen, Letland, Roemenië, Slovenië, Slowakije, Estland, Bulgarije). Tegelijk gaat de NAVO op zoek naar een nieuw bestaansrecht en nieuwe doelstellingen.

De discussie vindt een eerste neerslag in een Nieuw Strategisch Concept, goedgekeurd in 1999. Het Nieuw Strategisch Concept is het beleidsdocument waarin de NAVO definieert welke veiligheidsrisico's ze ziet en hoe zij daar een antwoord op biedt.

Dit document krijgt een actualisering met een tweede beleidsdocument, de Comprehensive Political Guidance (CPG), publiek gemaakt in 2006 op de top van Riga. In deze documenten wordt uiteengezet hoe de NAVO er in de 21ste eeuw uit moet zien: groter, met meer mogelijkheden en flexibeler. Behalve aan verdediging moet de NAVO – ook buiten haar regio – aan 'crisisbeheersing' kunnen doen.

In haar strategisch concept stelt de NAVO dat de kans op een grootschalige conventionele oorlog op haar grondgebied hoogst onwaarschijnlijk is, maar op lange termijn is het altijd mogelijk. Om zich in zijn oude rol als collectieve verdedigingsorganisatie te legitimeren moet de NAVO vooral 'uiterst hypothetische vijanden in de verre toekomst' naar voren schuiven.

Bij gebrek aan een grote vijand verwijst ze naar mogelijke andere bronnen van onveiligheid: instabiliteit en eventuele crisissen in landen rond het Euro-Atlantisch gebied, de mogelijke verspreiding van atoomwapens, bacteriële en chemische wapens, eventuele tegenstanders die door de verspreiding van technologie geavanceerde wapensystemen kunnen verwerven.

Wereldwijde context

Verder verwijst de NAVO in haar strategisch concept zeer algemeen en vaag, tot uiterst hypothetisch, naar de wereldwijde context. Onze veiligheid kan aangetast worden door terrorisme, sabotage, georganiseerde misdaad en een onderbreking in de cruciale goederenstroom.

De invulling ervan kan alle kanten op en biedt stof voor veel discussie. In de praktijk bleek eensgezindheid daarover soms ver te zoeken. De vraag in hoeverre de NAVO-politiek of die van zijn leden zelf nieuwe vijanden of dreigingen creëert, komt niet ter sprake. De wereldwijde context maakt het mogelijk dat ver buiten de Euro-Atlantische regio ingegrepen moet worden. Daarvoor heeft de NAVO 'crisisbeheersingsinstrumenten' nodig. Met andere woorden: troepen voor militaire interventies.

Met het nieuw strategisch concept beslissen de lidstaten dat de NAVO niet enkel mag optreden op het eigen grondgebied, maar kan ingrijpen waar ook ter wereld. 'Onze veiligheid wordt globaal beïnvloed, dus moet de NAVO globaal kunnen ingrijpen'. Militair interveniëren, waar ook ter wereld, wordt officieel één van haar kerntaken.

Op initiatief van de VS, wordt de NATO Response Force (NRF) gelanceerd. Dit is een snelle interventiemacht van 21.000 soldaten die binnen een week tot een maand inzetbaar moet zijn en dertig dagen lang zware gevechten moet kunnen doorstaan. Om de zes maanden worden andere troepen als NATO Response Force paraat gehouden. Ondertussen is de NRF volledig operationeel.

War On Terror

De uitbreiding van de NAVO met nieuwe leden en partnerschappen wordt naar voren geschoven als instrument om de vrede en de stabiliteit in de regio te verhogen. Dat de uitbreiding geholpen heeft bij het bevorderen van stabiliteit in Oost-Europa heeft een kern van waarheid.

De vraag is of de NAVO hiervoor nodig was. Waren de EU en de OVSE (Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa) niet voldoende om deze stabiliserende rol te spelen? De verdere uitbreiding naar Oekraïne en Georgië heeft helemaal geen stabiliserende rol. Integendeel, ze vertroebelt in grote mate de relaties met Rusland.

De aanslagen van 11 september 2001 luidden een nieuw hoofdstuk in. Voor het eerst wordt artikel 5 van het Verdrag ingeroepen: de aanslagen worden beschouwd als een aanval op alle lidstaten. De NAVO schakelt zich in voor de 'war on teror'. Terrorismebestrijding geeft een nieuwe impuls aan de uitbouw van een globale militaire interventiemacht.

De Amerikanen weten waar ze met de NAVO naartoe willen. De Europeanen zijn weinig enthousiast maar hebben zelf geen alternatief. De NAVO en de regeringen van de lidstaten zijn het er wel over eens dat de NAVO moet veranderen. Een nieuw hervormingsproces is ingezet.

Op de NAVO-top van regeringsleiders in april 2008 in Boekarest moet duidelijk worden waar dit proces naartoe leidt. In 2009, op de 60ste verjaardag van de NAVO, wil men met een nieuw Strategisch Concept voor de dag te komen. De eerste etappe in dit hervormingsproces, de top in Riga in november 2006, leverde niet veel op. De visies liepen uiteen. De discussie werd vooruit geschoven.

Amerikaanse invloed

Tijdens de Koude Oorlog vond de NAVO een consensus rond haar beleid omdat het enkel over de situatie in Europa ging. Met de rest van de wereld had de NAVO niets te maken. Zo waren en zijn de kolonies uitgesloten van de veiligheidsgarantie in artikel 5 van het NAVO-verdrag.

Vandaag schuiven de VS een mondiale agenda naar voren als taak van de NAVO. En hierover lopen de meningen uiteen. De NAVO vond een consensus over de Europese agenda, de Balkan. Maar over de omgang met Rusland, de verdere uitbreiding naar Oekraïne en Georgië, het missile defense project, lopen de meningen uiteen.

De NAVO heeft zich laten meeslepen in de bezetting van Afghanistan, zonder dat de Europese leden veel inspraak hadden over de te varen koers. Bijgevolg staan vele leden op de rem om troepen te leveren. Als ze troepen leveren is dit eerder om op goede voet te staan met de VS dan omdat ze geloven in de zin van de militaire operatie.

Over de rol voor de NAVO in het Midden-Oosten (Irak, het Israëlisch-Palestijns conflict, Iran, Libanon) is geen consensus. De NAVO heeft op dit moment enkel een beperkte trainingsmissie voor Irak, partnerschapsakkoorden met de Mediterrane landen en een eerste samenwerking met de Golfstaten. Over de grote politieke vragen is geen akkoord. Rond Afrika, eveneens een regio die de VS op de NAVO-agenda willen zetten, is er eerder sprake van competitie tussen de VS en de Europese landen dan van een gezamenlijke politiek.

Nicholas Burns, de US Undersecretary of State for Political Affairs, stelt dat "er onmiskenbaar een belangrijke verschuiving is in de Europees-Amerikaanse relaties. En dat is dat de Amerikaanse politiek tegenover Europa niet langer Europa zelf betreft. Het gaat over de rest van de wereld. En de alliantie tussen de VS en Europa gaat niet langer over de tegenstellingen in Europa, zoals dat zeker het geval was gedurende de 20ste eeuw. Het gaat om wat we samen moeten doen om effectief en doelmatig te zijn in alle regio's van de wereld".

De VS willen de NAVO gebruiken als middel om de Europese landen in haar globale politiek mee te trekken. De Europese landen proberen een beetje om de boot af te houden, maar door gebrek aan een eigen gemeenschappelijke visie zijn ze een gemakkelijke prooi voor een Amerikaanse verdeel-en-heers-politiek.

Europees of wereldwijd?

De Amerikaanse visie op de NAVO gaat nog verder. De VS willen de NAVO laten evolueren van een Europees-Amerikaanse militaire alliantie naar een wereldwijde, militaire veiligheidsorganisatie. Een soort 'Verenigde Naties van the willing', waarbij de rol van de eigenlijke Verenigde Naties gemarginaliseerd worden.

De Verenigde Naties (VN) zijn bij Amerikaanse politici niet bijster populair. Velen zouden de VN graag afgeschaft zien of vervangen door iets dat beter de Amerikaanse belangen dient. Dat deze visie breed gedeeld wordt, blijkt uit het eindrapport van het Princeton Project on National Security. Dit is een project met zowel Democraten als Republikeinen onder leiding van de voormalig minister van Buitenlandse Zaken George Shultz.

Het rapport pleit voor de oprichting van een Concert of Democracies: 'Terwijl het druk uitoefent om de VN en andere belangrijke globale instellingen te hervormen, moeten de VS met hun vrienden en bondgenoten samenwerken om een globaal Concert van Democratiën te ontwikkelen - een nieuwe instelling om de veiligheidssamenwerking te versterken tussen de liberale democratieën wereldwijd. Dit Concert zou de 'democratische vrede' institutionaliseren en verzekeren. Als de VN niet hervormd kunnen worden, dan biedt dit Concert een alternatief forum voor liberale democratieën om collectieve actie te autoriseren, inclusief het gebruik van geweld' (Concert is een oude naam voor een samenwerkingsverband en verwijst naar het Concert in Europa na het Congres van Wenen in 1815, toen de grote Europese staten actief voor een machtsevenwicht zorgden om de vrede in Europa te bewaren)

Discussie partnerschappen

Sinds begin 2006 staat de discussie over de partnerschappen met landen uit de Pacific op de politieke agenda van de NAVO. Officieel gaat het om praktische samenwerking met landen die deelnemen aan dezelfde missies. Secretaris-generaal van de NAVO De Hoop-Scheffer stelde op de veiligheidsconferentie in München in 2006: "We moeten zorgen dat we de sterkst mogelijke samenwerking hebben met díe landen die kunnen en willen helpen onze gemeenschappelijke waarden te verdedigen. Naar mijn mening betekent dit ook nauwere banden aangaan met andere gelijkgezinde naties buiten Europa – naties zoals Australië, Nieuw-Zeeland, Zuid-Korea of Japan."

Op de NAVO-top in Riga in 2006 werd de boot wat afgehouden: er komt geen Global Partnership Council met alle partners waarmee samengewerkt wordt. Maar de samenwerkingsakkoorden worden gesloten en de partnerships zijn in stille, maar volle, ontwikkeling. De VS haalt via de sluipende besluitvorming binnen wat het wenst.

Ivo Daalder, de vroegere adviseur van Bill Clinton, windt er in zijn artikel met de titel 'Global NATO' in Foreign Affairs geen doekjes om. Hij stelt onverbloemd dat deze partnerschappen een eerste stap naar lidmaatschap moeten zijn, net zoals de Partnerships for Peace dat waren voor de Oost-Europese landen. Het feit dat ook Democratische stemmen, zoals Daalder, deze visie verdedigen, maakt duidelijk dat een Democratische president na George Bush hierin geen verschil zal maken.

Toch is deze stap niet vanzelfsprekend. Partnerschappen met Japan en Australië geven de NAVO plots een rol in de Pacific en veranderen ingrijpend onze verhouding met China. Lid worden betekent dat de collectieve verdedigingsgarantie wordt uitgebreid tot landen in de Pacific. Het maakt de NAVO tot een wereldwijde militaire alliantie. Als er een conflict is in de Pacific, wordt Europa daar automatisch bij betrokken.

De Eerste Wereldoorlog heeft laten zien hoe door militaire ondersteuningsverdragen een lokaal conflict kan uitgroeien tot een wereldoorlog. In de VS is in militaire kringen regelmatig te horen dat het volgende grote conflict er een met China zal zijn. Willen we daar per se aan deelnemen?

Voortgang wapenwedloop

Wat betekent dit voor landen die géén deel uitmaken van deze militaire alliantie en potentieel als veiligheidsprobleem gedefinieerd worden? Voor hen vormen deze ontwikkelingen een bedreiging waar zij een militair antwoord tegenover zullen trachten te stellen. Het resultaat is een verdere wapenwedloop en militarisering van de internationale betrekkingen. De stelling dat bedreigingen globaal zijn, zou wel eens een self-fulfilling prophecy kunnen worden.

Tot nu toe hebben we één globale collectieve veiligheidsorganisatie, de Verenigde Naties. Veiligheidsproblemen worden besproken in de Veiligheidsraad. De Veiligheidsraad zou een garantie moeten bieden tegen een militarisering van de internationale betrekkingen. In de praktijk worden ze verder uitgehold.

Als de VS en haar bondgenoten wereldwijd een alliantie vormen, waarin zij hun oplossing van collectieve veiligheidsproblemen bekrachtigen en waarmee zij die oplossing desnoods eigenmachtig militair vorm geven, dan heeft de Veiligheidsraad nog weinig te betekenen. Dan is de discussie in de Veiligheidsraad gereduceerd tot een pro forma oefening waarbij een NAVO-besluit of -operatie gelegitimeerd wordt.

Als Rusland en China tegenpruttelen, wordt de verleiding wel heel erg groot om als NAVO alleen op te treden. In de praktijk wordt de NAVO dan dé wereldwijde collectieve veiligheidsorganisatie met een militaire poot. Maar de belangrijkste politieke tegenstellingen worden buiten de organisatie gelegd.

Wat zal de reactie zijn van die landen die niet behoren tot de 'willing'? Hoe zal het zijn om niet tot het 'juiste' kamp te behoren? Die landen worden geconfronteerd met een globale militaire alliantie die hen tot veiligheidsprobleem kan bestempelen. Zij gaan zich verdedigen. Vermoedelijk resultaat: een verdergaande wapenwedloop en militarisering van de internationale verhoudingen.

Dit is een bewerking van een artikel afkomstig van de website Vredesactie.

De foto's geplaatst bij dit artikel zijn genomen tijdens de actie 'NATO Game Over!' van 22 maart 2008 in Brussel, waarbij duizend vredesactivisten protesteerden tegen de rol van de NAVO in de wereld. De foto's zijn afkomstig van de website Indymedia.be

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Reageer op dit bericht