De Tweede Kamer is jarenlang schimmig en onvolledig geïnformeerd over de vliegreizen van het koninklijk huis. De Oranjes hebben van 2001 tot en met 2006 op gemeenschapskosten voor 8 miljoen euro gevlogen. In begrotingen en jaarverslagen stonden veel lagere cijfers. Kortom: hoe miljodair Beatrix en het kabinet ons allemaal weer om de tuin weten te leiden en erger, er geen haan naar kraait.

Uit stukken die RTL Nieuws heeft verkregen na een beroep op de Wet Openbaarheid van Bestuur (WOB), rijzen grote twijfels of de Tweede Kamer wel juist en volledig is geïnformeerd over de vliegkosten van de Oranjes, én of de regels over het gebruik van het regeringsvliegtuig wel worden nageleefd.

De totale omvang van de uitgaven voor vliegreizen vallen aanzienlijk hoger uit dan jarenlang in de officiële jaarverslagen van het Huis der Koningin is gemeld. Een deel van de uitgaven is zelfs helemaal niet gemeld, ook niet toen het kabinet vorig jaar moest toegeven dat er bij het informeren van de Tweede Kamer 'abusievelijk' verkeerde bedragen waren opgegeven.

Ook werd nimmer verteld hoeveel de belastingbetaler precies bijdraagt aan de kosten van privé-reizen van leden van het koninklijk huis. De Tweede Kamer kreeg jarenlang zand in de ogen kreeg gestrooid. Tot op de dag van vandaag is schimmigheid troef bij de verantwoording van de kosten van de Oranje-vliegreizen.

113 Miljoen bijstand

Bij iedere staatsvorm horen kosten. Dus ook bij een monarchie. De staat betaalt daarom jaarlijks ruim 113 miljoen aan het koninklijk huis. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om uitkeringen voor koningin Beatrix, Willem-Alexander en Maxima, en om vergoedingen voor bijvoorbeeld paleizen, staatsbezoeken, personeel van de hofhouding. Het zijn allemaal kosten die voortvloeien uit de functie van het staatshoofd.

In 2003 vroeg het PvdA-Kamerlid Kalsbeek niettemin om die kosten in de begroting beter inzichtelijk te maken, omdat ze benieuwd was naar 'de werkelijkheid achter de cijfers'. Immers, het gaat om belastinggeld.

Vanaf 2004 geeft het ministerie van Algemene Zaken daarom in de officiële jaarverslagen van het Huis der Koningin een overzicht van kosten die worden betaald uit begrotingen van andere ministeries. De accountants van die ministeries houden toezicht op die cijfers, en de Algemene Rekenkamer toetst globaal of er netjes verantwoording wordt afgelegd over de gedane uitgaven.

Eén van die kostenposten – die wordt betaald uit de begroting van het ministerie van Verkeer en Waterstaat - vormt het zogeheten 'regeringsvliegtuig', de KBX. Dat wil zeggen: de vliegkosten die worden gemaakt door de Oranjes worden betaald door Verkeer en Waterstaat.

Ook ministers vliegen met de KBX, maar de eerste keus is altijd aan de koningin. Of ze nu reist vanwege haar functie (het openbaar belang, zoals dat deftig heet), of omdat ze een privé-trip onderneemt, maakt niet uit – koningin Beatrix gaat voor. Haar kosten worden allemaal sowieso vergoed. En als het regeringsvliegtuig niet meer beschikbaar is omdat bijvoorbeeld de premier eerder een aanvraag indiende, regelt Verkeer en Waterstaat een commercieel vliegtuig; civiele inhuur heet dat.

Als dat niet lukt wordt er standaard een vliegtuig of helikopter van de Koninklijke Luchtmacht geregeld, zo is jaren geleden bepaald. In diezelfde regels zijn maxima vastgesteld voor de kosten of uren die andere leden van het Koninklijk Huis in rekening kunnen brengen voor reizen vanwege hun functie, of voor privé-reizen.

Schimmigheid

Minister-president Balkenende heeft de Tweede Kamer sinds 2004 steeds gezegd dat het parlement een "adequaat" en een "zo volledig mogelijk beeld" kreeg van de kosten van het koningshuis. Maar hoeveel de vliegreizen van Oranje exact kosten, en waar die kosten precies zijn ondergebracht, is jarenlang ronduit schimmig gebleven.

De manier waarop de Tweede Kamer is geïnformeerd over de kosten, duidt erop dat alles in het werk is gesteld om de omvang van de reiskosten zoveel mogelijk te verdoezelen. Alsof we eigenlijk niet mogen weten wat de belastingbetaler eraan kwijt is.

Een deel van de uitgaven staat in de officiële jaarverslagen van het Huis der Koningin, die de premier officieel aanbiedt aan de Tweede Kamer, een deel in begrotingen van Verkeer en Waterstaat, in de jaarverslagen van Defensie stond eerst vrijwel niets (en inmiddels een beetje), terwijl de begrotingen van dat ministerie helemaal geen aanknopingspunten bieden.

De meeste informatie over de omvang is zeer terloops gemeld in antwoorden op Kamervragen in 2006, andere informatie werd verstrekt in procedures op grond van de Wet Openbaarheid van Bestuur van de NOS en recentelijk van RTL Nieuws.

Daarnaast moest het parlement het vooral doen met versluierende antwoorden op Kamervragen; als een parlementariër zicht wil krijgen op hoeveel het vliegen door de Oranjes kost kan-ie het best een gerenommeerd accountantsbureau inschakelen, want hij of zij zou zich door een stapel Kamervragen, begrotingen, jaarverslagen, WOB-procedures, ministeriële besluiten en regelingen worstelen…
In ieder stuk staat wel íets, maar nooit het héle verhaal.

Kostenplaatjes

De kosten die Defensie van 2004 tot en met 2006 voor de Oranje-vluchten maakt, worden in de officiële jaarverslagen van het Huis der Koningin niet apart genoemd; er wordt slechts melding gemaakt van de kosten voor het 'civiel-militair huis' en voor de marechaussee. (Vanaf 2006 zal Defensie wel in het jaarverslag van het eigen ministerie gewag maken van 'kosten vlieguren', maar tot op heden staan die weer niet in de stukken van het Huis der Koningin.)

Voor het vliegverkeer van de Oranjes wordt in de stukken alleen de post regeringsvliegtuig opgevoerd, op basis van cijfers van Verkeer en Waterstaat, terwijl Defensie ook vliegtuigen en helikopters ter beschikking stelt. Uit deze cijfers blijkt dat het totaal aan vliegkosten in de betreffende periode ruim boven een miljoen euro uitkomt. De officiële jaarverslagen aan de Tweede Kamer maken melding van veel lagere bedragen.

Om nu goed in beeld te krijgen hoe structureel het kostenniveau is, waar die precies in zitten, is het handig om alle daadwerkelijke kosten op een rij te zetten. Dan blijkt dat de kosten voor het regeringsvliegtuig tussen 2001 en 2006 dus gemiddeld 557.372,- euro bedragen. Daarnaast werd voor de inhuur van commerciële vluchten gemiddeld 383.716,- euro betaald.

Beide kostenposten zijn dus aanzienlijk hoger dan de 205.000 en de 275.000 in de jaarverslagen over 2004 en 2005 die het kabinet naar de Tweede Kamer stuurde. En wie alleen al naar de uitgaven in 2001 kijkt, heeft in de gaten dat het kabinet sinds jaar en dag exact wist hoeveel de Oranje-vluchten hebben gekost.

Lichte kentering

Een lichte kentering begint in 2006. Op 21 april van dat jaar krijgt de NOS na een WOB-verzoek namelijk iets meer inzage in wat het kabinet zelf noemt 'Gebruik regeringsvliegtuigen door leden van het Koninklijk Huis'. Met andere woorden: álle kosten vallen eigenlijk onder die noemer van de regeringsvliegtuigen, ook die van Defensie.

Daarmee wordt voor het eerst een beginnetje gemaakt met transparantie. Echter, alleen de kosten voor de inhuur van commerciële vliegtuigen worden expliciet vermeld. Voor zowel de KBX als de vliegtuigen en helikopters van de Koninklijke Luchtmacht worden alleen de uren vermeld, zonder vermelding van de werkelijke kosten. Kennelijk is teveel transparantie niet handig.

Dan wordt de Tweede Kamer wakker. Het Tweede Kamerlid Ella Kalsbeek (PvdA) wil weten welke regelingen precies gelden, en vraagt op 29 mei 2006 ook hoeveel er per ministerie eigenlijk aan kosten is gemaakt voor de vliegreizen van de Oranjes. Dan komt de aap een beetje uit de mouw. Het blijkt dat de ministeries al lang over dit soort gegevens beschikken; ze hebben ze echter nog nooit aan de Tweede Kamer wíllen geven. Op 13 juli van dat jaar worden voor het eerst de kosten inzichtelijker gemaakt.

Verkeer en Waterstaat verstrekt samen met Defensie een staatje waarin de kosten van KBX, commerciële inhuur en de toestellen van de luchtmacht van 2001 tot en met 2005 op een rij worden gezet. Het is een bijna terloopse mededeling, in het laatste antwoord op de vragen van Kalsbeek. Alsof de optelsom van de bedragen niet haaks staat op de bedragen die tot die datum zijn gegeven aan de Tweede Kamer, in alle officiële jaarverslagen en begrotingen. Maar niemand trekt aan de bel.

Dat de openheid het kabinet zwaar valt blijkt alleen al uit de gang van zaken na de beantwoording van het WOB-verzoek van de NOS. Want hoe summier de informatie daarin ook is, op 21 april 2006 meldt Verkeer en Waterstaat aan de omroep toch echt dat de kosten voor de commerciële inhuur in 2005 298.900 (openbaar belang) plus 104.045 euro (privé-reizen) bedragen. Opgeteld is dat zo'n 402.000 euro.

Dat is dus ruim 125.000 euro meer dan wat een maand later halverwege mei in het officiële jaarverslag over 2005 aan de Tweede Kamer wordt gemeld: 275.000 euro. Welk antwoord klopte hier nou – het formele antwoord op het WOB-verzoek, of de informatie aan de Tweede Kamer?

Zand in de ogen

Het WOB-verzoek, en de informatie die de Kamer eiste, zet de zaak in beweging. Op Verkeer en Waterstaat begint men waarschijnlijk nattigheid voelen. Maar in de informatievoorziening aan het parlement lijkt sprake van een voortgezet patroon, waarbij de Tweede Kamer stelselmatig zand in de ogen krijgt gestrooid.

In september 2006, als de begroting van het Huis der Koningin voor 2007 bij de Tweede Kamer wordt ingediend, is voor het eerst sprake van 'kosten voor vliegreizen' van het koninklijk huis. In de jaarverslagen van 2004 en 2005 heette die post nog gewoon 'regeringsvliegtuig'. Blijkbaar is er iets veranderd, maar wat?

Want ook in deze officiële begroting 2007 vallen de luchtmachtkosten van Defensie nog steeds niet onder de post vliegreizen – volgens de verantwoording in de officiële stukken gaat het bij de Defensie-uitgaven aan het Koninklijk Huis om het militair huis en de marechaussee.

Ten opzichte van de vorige begrotingen en jaarverslagen is opeens wél sprake van een fikse kostenstijging. Voor 2007 wordt namelijk opeens een recordbedrag begroot: 920.000,- euro. Geen toelichting, geen verklaring. Het is ruim een verviervoudiging van de kosten uit het jaarverslag 2004. Maar er is geen haan die ernaar kraait, ook niet in de Tweede Kamer.

Dat wordt anders als in mei 2007 het jaarverslag van het Huis der Koningin over 2006 verschijnt. In plaats van de geraamde 210.000,- euro blijkt er in dat jaar maar liefst 1,5 miljoen euro uitgegeven, zo wordt gemeld in mei 2007. (De bijdrage van het ministerie van Defensie wordt nog steeds niet apart vermeld). Er volgt geen spoeddebat, ook niet een gewoon debat, en de kostenexplosie haalt zelfs niet het wekelijks mondeling vragenuur. Maar de Kamer wil wel weten hoe dat kan, een overschrijding van 1,3 miljoen euro…

Premier Balkenende laat de Kamer schriftelijk weten dat hij het antwoord niet weet, maar dat de minister van Verkeer en Waterstaat opheldering moet geven. Het antwoord laat even op zich wachten; ook dat lijkt een patroon. Minister Eurlings meldt vervolgens in juni 2007 schriftelijk aan de Kamer dat er per ongeluk een foutje is gemaakt. Hij beweert: "Abusievelijk is alleen het bedrag voor inhuur van vliegtuigen begroot voor gebruik door leden van het Koninklijk Huis. (……) De daadwerkelijke kosten voor het gebruik van het regeringsvliegtuig zelf zijn daarbij niet meegenomen."

Abusievelijk?

Een ongelukje schuilt natuurlijk in een klein hoekje. Maar het foutje past akelig goed in een patroon. De jaarverslagen en de begrotingen worden gecontroleerd door de accountants van het ministerie. En de Algemene Rekenkamer oefent daar ook nog eens toezicht op uit… Zouden die accountants hun werk niet goed hebben gedaan? Zou de Rekenkamer zich er nog senang bij voelen? Staat de minister-president toe dat de Tweede kamer abusievelijk fout wordt geïnformeerd als het gaat om het instituut dat hij bewaakt, het koningshuis?

Bovendien – waren die kosten intern op de ministeries niet al jaren bekend? Zouden al die knappe accountants consequent honderdduizenden euro's over het hoofd hebben gezien?

Met andere woorden: is er jarenlang gejokt over de kosten van de vliegreizen? En heeft ook minister Eurlings de waarheid geweld aangedaan toen hij het woord 'abusievelijk' doelbewust hanteerde?

In een WOB-procedure van 30 oktober 2007 vroeg RTL Nieuws aan Verkeer en Waterstaat om de interne documenten op basis waarvan in 2005 aan de Tweede Kamer een kostenpost van 275.000 werd gemeld, in 2006 een post van 210 miljoen, en in de begroting voor 2008 een post van 1,9 miljoen euro.

Die wil het ministerie niet verstrekken, zo wordt in maart van dit jaar (4,5 maand!) in het officiële besluit gemeld. Allereerst omdat er 'persoonlijke beleidsopvattingen' van ambtenaren in staan. Persoonlijke beleidsopvattingen - alsof iemand een opvatting kan hebben over welk bedrag je in een jaarverslag of begroting opneemt. Die afwijzing voedt de suggestie dat er destijds een bewuste keuze is gemaakt om de Kamer informatie willens en wetens te onthouden.

En een tweede argument waarmee Verkeer en Waterstaat deze stukken weigert, luidt dat ze 'mogelijk een onvolledig en daarmee wellicht een onjuist beeld kunnen scheppen.' Dat lijkt de omgekeerde wereld. Opvallend in dit verband is dat minister Eurlings in zijn 'abusievelijk'-antwoord van juni 2007 met geen woord rept over de fouten in de jaarverslagen en de begrotingen vóór 2006, en hoe hij die verschillen verklaart.

Wel hanteert de minister een oude politieke truc – de vlucht naar voren. Hij verschuilt zich achter de al ingediende begroting 2007, waarin immers al – zonder enige toelichting – een bedrag van 920.000 was geboekt. In juni 2007 schrijft hij dat daarin 'een meer realistische begroting is opgenomen op basis van het gemiddelde van het aantal vlieguren in de jaren 2001 – 2006'. 

In het jaarverslag over 2007 (verschijnt mei 2008) is een bedrag van 585.000 euro opgenomen onder de noemer Regeringsvliegtuig. Opnieuw dreigt Verkeer en Waterstaat in de fout te gaan. In een reactie op ons onderzoek moet Verkeer en Waterstaat toegeven dat het bedrag in het concept jaarverslag niet deugt en hoger uitvalt: 672.000 euro. En opnieuw ontbreekt informatie; de civiele inhuur van vliegtuigen wordt niet verantwoord in het Jaarverslag 2007. Daardoor komt het 'abusievelijk' van minister Eurlings in een ander daglicht te staan. De fout is wel zéér hardnekkig.

Bovendien zou 2007 een trendbreuk betekenen. Als dat bedrag zoals het bij ons bekend is, werkelijk zo in het definitieve Jaarverslag komen, dan klopte er helemaal niets meer van de jaren daarvoor.

Goocheltruc

Wie de Tweede Kamer op het verkeerde been wil zetten moet natuurlijk van goede huizen komen. Maar op Verkeer en Waterstaat zijn ze niet voor één gat te vangen. Wie de gemiddelde kosten over 2001 – 2006 omrekent, komt op een jaarbedrag van 940.108,- euro. Zo is het officieel uitgelegd aan de Tweede Kamer – die berekening vormde de basis voor de begroting. Maar dat is niet het einde van het verhaal.

Als minister Eurlings zich in november 2007 tegenover de Tweede Kamer moet verantwoorden over de begrotingspost voor 2008 (1,9 miljoen euro), blijkt dat Verkeer en Waterstaat de rekenmachine weer tevoorschijn heeft gehaald. Want dan heeft de minister er juist belang bij om te zeggen dat de begroting 2008 is gebaseerd op de realisaties over 2006.

Kennelijk wilde Verkeer en Waterstaat suggereren dat die hoge kosten uit 2006 (1,5 miljoen euro) achteraf als een zeer onverwacht konijn uit een hoge hoed kwamen. Dan is het voor de politieke verdedigingslinie wel zo handig als de verwachte begrotingskosten voor 2007 juist weer lager uitvallen dan eerder gemeld.

En dus schrijft de minister op dat moment dat de kosten in de begroting 2007 'zijn geraamd aan de hand van realisatiecijfers over 2001 – 2005'. Eén jaartje verschil dus met de antwoorden van slechts een paar maanden eerder, uit juni 2007. En zo kom je op een gemiddelde jaarlijkse kostenpost van 829.573,- euro.  Inderdaad, dat scheelt een slordige 110.000,- euro.

En hoe kwam die 920.000 dan in de begroting 2007? Waar komt dat verschil vandaan? Of is er abusievelijk naar verschillende periodes gekeken? En waarom dan? Het scheelt maar één jaartje, maar is het onredelijk om te veronderstellen dat zo’n foutje niet per abuis wordt gemaakt? Welke informatie aan het parlement over de begroting 2007 was nou de juiste, die van juni 2007, of die uit november 2007? En als dit niet abuis was, wat zegt dat dan over het eerdere abusievelijk van minister Eurlings?

Curieus ook dat de post in september 2007 in de formele stukken van het Huis der Koningin niet langer 'regeringsvliegtuig' of 'kosten voor vliegreizen' heet, maar inmiddels wordt samengevat onder de noemer 'inzet luchtvaartuigen'. Alsof nu eerlijk alle uitgaven op een rij staan. Maar de kosten die Defensie bijdraagt, staan nog steeds niet apart vermeld. En in de toelichting inzake de luchtvaartuigen staat omschreven: 'regeringsvliegtuig en inhuur commerciële vliegtuigen'. Zou het allemaal per ongeluk zo verstopt zitten?

De kosten over 2006 lijken – mede afgezet tegen het gemiddelde van  829.573,- euro inderdaad exorbitant: 902.248 voor het regeringsvliegtuig, en 596.415 voor de inhuur. Telt op tot 1.498.663 – de 1,5 miljoen.

Ondoorzichtige regels

In 2002 werd het nieuwe Besluit gebruik van het regeringsvliegtuig en andere luchtvaartuigen in beheer bij het Rijk vastgesteld. Hierin is vastgelegd wie er gebruik mogen maken van de KBX en wie voorrang krijgt om met het regeringstoestel te vliegen. Regel 1: De koningin heeft altijd voorrang. Regel 2: Leden van het koninklijk huis hebben voorrang op ministers indien de reis een openbaar belang dient.

Het staatshoofd mag zowel privé als zakelijk kosteloos gebruik maken van de KBX. In antwoord op Kamervragen werd in 2006 gezegd dat er voor haar 'geen beperkingen gelden’. In het antwoord op het 'WOB-verzoek van RTL staat het iets duidelijker: 'Bij regeringsvluchten door Hare Majesteit wordt (…) geen onderscheid gemaakt tussen vluchten in het kader van het openbaar belang en vluchten met een privé-karakter. Deze vluchten zijn dus altijd in het kader van het openbaar belang.'

In gewoon Nederlands: vliegen kost Beatrix niks. Toch mag ook Prins Willem Alexander de KBX gebruiken wanneer hij maar wil. 'Indien de vermoedelijke troonopvolger in het kader van zijn plaats in ons bestel vliegreizen maakt, wordt met het doel van deze reizen een openbaar belang gediend. De beoordeling of er sprake is van een reis van de troonopvolger die het openbaar belang dient, geschiedt door het staatshoofd'.

Wie deze zin bestudeert kan concluderen dat alle gebruik van de KBX door de kroonprins het openbaar belang dient, dus ook zijn privé-reizen. Op basis van welke regeling dit zo geschiedt is volstrekt onduidelijk.

Kroonprins

Hoe het zit met de kroonprins is wat lastiger te achterhalen. Het antwoord zit verstopt in een bijlage, die de Tweede Kamer in 2006 ontving: ook Prins Willem Alexander mag op kosten van de belastingbetaler de KBX gebruiken wanneer hij maar wil: 'Indien de vermoedelijke troonopvolger in het kader van zijn plaats in ons bestel vliegreizen maakt, wordt met het doel van deze reizen een openbaar belang gediend. De beoordeling of er sprake is van een reis van de troonopvolger die het openbaar belang dient, geschiedt door het staatshoofd'.

Dit spoort niet met de uitleg in het WOB-verzoek van de regeling. Hierin wordt medegedeeld: 'Zij (staatshoofd en overige leden van koninklijk huis) kunnen hiertoe een aanvraag indienen waarop wordt beslist door of namens de minister van Verkeer en Waterstaat'. (…) 'Vervolgens wordt de vluchtaanvraag afgehandeld door de coördinator regeringsvluchten van het ministerie van Verkeer en Waterstaat. Op de aanvraag wordt beslist door de daadwerkelijke uitvoering daarvan. Hiertoe wordt geen afzonderlijk besluit genomen.'

In de regeling staat juist dat in 'twijfelgevallen' de minister-president beslist. Dit lijkt in de praktijk dus de koningin zélf te zijn, zeker als het om vliegreizen van de kroonprins gaat. Er vindt dus vrijwel geen controle plaats op het gebruik van de KBX door leden van het koninklijk huis. In het WOB-besluit van de NOS schrijft de minister dat er 'nog nooit vluchten geweigerd zijn'.

Dat is ook niet zo verwonderlijk want in het recente WOB besluit van RTL Nieuws staat: '… de vluchtaanvraag wordt afgehandeld door de coördinator regeringsvluchten van het ministerie van Verkeer en Waterstaat. Op de aanvraag wordt beslist door de daadwerkelijke uitvoering daarvan. Hiertoe wordt geen afzonderlijk besluit genomen'.

Ergo: leden van het Koninklijk Huis boeken het regeringsvliegtuig, de aanvraag is een papieren formaliteit, want door te willen vliegen lijkt er al er een besluit genomen, een fait accompli.

Dit artikel is gebaseerd op een onderzoek van RTL Nieuws. Het volledige onderzoek, met kostenplaatjes, is hier te lezen.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Reageer op dit bericht