Documentairefestijn IDFA 2006

Het International Documentary Filmfestival Amsterdam is wederom een gigantische grabbelton vol documentaires, in allerlei soorten en maten. Het grootste festival op dit gebied van de wereld biedt inzage in de stand van het documentaire maken anno nu en maakt tevens intrigerende uitstapjes naar het verleden.

door  Ulrik van Tongeren

Zoals de sectie 'First Films of Famous Filmmakers', waarin een aantal vermaarde makers met hun eerste documentaire vertegenwoordigd zijn. Bovendien mocht de gast van het jaar, de Amerikaanse documentairemaker Alan Berliner, een top tien van zijn favoriete documentaires, voor een belangrijk deel klassiekers, samenstellen.

Hoogtepunt hiervan is ongetwijfeld Man with a Movie Camera uit 1929 van de geniale Russische regisseur Dziga Vertov. Dit caleidoscopisch portret van een moderne stad in de Sovjet-Unie laat al zo'n beetje alles zien wat er met filmtechniek mogelijk is. Ondanks de technische revolutie met het digitale filmen, blijkt vooral het verleggen van grenzen van de makers een constante factor in het IDFA-programma te zijn.

Tender's Heat

Opmerkelijk voorbeeld hiervan is ongetwijfeld Tender’s Heat - Wild Wild Beach, typisch een documentaire die voor veel ophef lijkt te gaan zorgen. Of zijn we al zo gewend geraakt aan shockerende beelden, en treedt door de enorme overvloed aan aangrijpende onderwerpen op het festival een gewenning op?

Want regisseur Alexander Rastorguev gaat tamelijk ver in het tonen van de verschrikkingen waartoe de menselijke soort in staat is. De regisseur volgt een aantal mensen in hun welverdiende zomervakantie aan de Zwarte Zee in de Sovjet-Unie.

Tender’s Heat - Wild Wild Beach

Deze documentaire is een interessante Russische versie van Pretland Nederland. De observerende camera toont mensen in al hun verschijningsvormen, die dansend, stomdronken, neukend en genietend zich het graf in lijken te vieren. Hoever de makers gaan met het tonen van dat alles blijkt behoorlijk grensverleggend te zijn.

De documentaire roept op een heftige wijze de aloude vraag op of mensen tegen zichzelf in bescherming genomen moeten worden. Want de 'wrede' camera blijft steeds ongenadig en tergend lang hangen bij dit vakantieplezier. Of het nu om de bruiloft van een dwerg gaat, of om het meedogenloze seksueel misbruik van een jonge vrouw; niets blijft de kijker bespaard.

Met als ultiem lijden de lange lijdensweg van een jong kameeltje, dat door een vakantiefotograaf gebruikt wordt om grof geld te verdienen. Het leven, sterven en begraven van het arme beest is te pijnlijk om met open ogen te ondergaan. Dit is een sublieme documentaire, maar ook een weinig verheffend portret van onze feestende mensheid.

Can Tunis

Can Tunis van Paco Toledo en José González Morandi zou een mooi tweeluik vormen met de voorgaande film. Can Tunis is een sloppenwijk aan de rand van Barcelona, een plek waar kaalslag heerst en junkies toevlucht zoeken voor hun dagelijkse dosis. Een zigeunerfamilie staat centraal in dit meeslepend document. Moeder des huizes zit in de gevangenis wegens drugsbezit, haar kroost houdt zich onder meer bezig met afpersing en joyriden, en de vader is zeker geen stabiele factor.

Can Tunis

Ook hier worden we door de makers onbarmhartig in een groezelige en met geweld doorspekte realiteit gezogen. Er zit ook een mooi voorbeeld van participerende documentaire maken in, met de maker die plaats neemt naast een tienjarige joyrider in een gestolen auto. De zigeuners hebben het weer gedaan, is een reactie die de film zal oproepen. Terwijl wel degelijk de positieve kanten van de zigeunerfamilie worden getoond.

Ze ondernemen actie tegen hun dreigende uitzetting, omdat de krotten waarin ze leven gesloopt moeten worden. Ondanks alles heerst er een warme familieband. Trouwens, alweer een documentaire waarin een schrijnend voorbeeld van dierenmishandeling zit. Men probeert een varkentje op een uiterst onhandige manier te wurgen, want hij moet onderdeel uit gaan maken van een feestmaal.

Jesus Camp

Dat de 'beschaafde' wereld ook al weinig verheffends in petto heeft, toont de Amerikaanse documentaire Jesus Camp van Heidi Ewing en Rachel Grady. Hier draait het om het vakantiekamp 'Kids on Fire' in North Dakota waar jonge kinderen gehersenspoeld worden door deze evangelische beweging. Alle hulpmiddelen, inclusief speelgoed, worden ingezet om de zeven- tot twaalfjarigen klaar te stomen voor de evangelische stoottroepen.

Jesus Camp

Die leeftijdsgroep schijnt een ideale voedingsbodem te zijn voor het implanteren van religieus dogma. Uiteraard wordt Harry Potter dan als de duivel afgeschilderd. Dergelijke evangelische organisaties zijn politiek actief, en vormen voor de Republikeinen intussen een onmisbare factor om de verkiezingen te winnen. Dertig miljoen Amerikanen steunen de fundamentalistische denkbeelden van deze organisaties. Het lijkt alsnog niet ondenkbaar dat ze ooit de macht in Amerika zullen grijpen.

Ook hier zit de camera erbovenop. Alleen al de bekeersessies waar de kinderen in een religieuze trance worden gebracht, zijn bloedstollend. Charismatisch leidster Becky is uiterst angstaanjagend in haar religieus fanatisme. Dat ze de Palestijnse trainingskampen, waar een agressief fundamentalistische islam erin wordt geramd, als rolmodel omarmt is evenzeer beangstigend.

Egodocumenten

Een andere constante in het IDFA programma zijn de zogenaamde egodocumenten. Dat zijn werkstukken waarmee makers het onderwerp dichtbij zichzelf zoeken; zoektochten naar een verloren ouder of de ontrafeling van het huwelijk van hun ouders, zoals 51 Birch Street van Doug Block. Een uitputtende en soms pijnlijke speurtocht naar het schijnbaar goede huwelijk van de ouders van Block.

Dergelijke introspectieve producties kunnen tenenkrommend en exhibitionistisch zijn, maar als iemand als Alan Berliner zich eraan waagt blijkt ineens dat 'persoonlijke' een goudmijn te zijn. Zijn Wide Awake handelt over de levenslange slapeloosheid van de regisseur.

Met behulp van interviews, archiefbeelden, filmfragmenten en persoonlijke observaties probeert hij een veelomvattend en filosofisch beeld te schetsen van slapen en slapeloosheid. Het is een beurtelings hilarische en informatieve documentaire over een kwellende stoornis. Dit energieke filmessay maakt nieuwsgierig naar het overige werk van de gast van het jaar.

Als openingsfilm is 4 Elements van de Nederlandse Jiska Rickels verkozen. Een documentaire die niet misstaat tussen de grote internationale kanonnen. Rickels maakte in 2003 met haar meermaals bekroonde afstudeerproject Untertage, over het leven en werken in een bruinkoolmijn, een zeer plastische documentaire.

4 Elements

Deze film is onderdeel van een fascinerend vierluik geworden, waarin Rickels toont hoe de mens de vier elementen, vuur, water, lucht en aarde probeert te temmen. Brandweermannen in Siberië, krabvissers in Alaska, kosmonauten in Rusland en de Duitse mijnwerkers zijn de hoofdrolspelers, maar meteen ook nietig in het verwoestende geweld van de natuur.

4 Elements

Rickel's film gaat vooral over overleven, zoals de brandweermannen in Siberië wiens belangrijkste gereedschap en overlevingsmiddel de bijl blijkt te zijn. Het is een splijtend intense film met filosofische onderstromen geworden, en evengoed een nuchtere beschouwing over de nietigheid van het menszijn.

Belangrijk programma-onderdeel van het IDFA is de sectie 'China Transit' waarin vijftien recente documentaires van jonge Chinese filmers te zien zijn. De razendsnelle transformatie van de Chinese samenleving wordt hier uitvoerig gedocumenteerd.

Er worden rond de 270 documentaires op het IDFA vertoond. Een belangrijk aantal wordt gevolgd door een gesprek met de makers. Iedere dag is er een 'Gesprek van de Dag' in de grote zaal van de Balie, een gratis toegankelijke talkshow met de filmmakers en andere mediafiguren.

Zo zijn er IDFA talks met onder meer Courting Justice, waarin de zin en onzin van internationale tribunalen, internationaal recht en het rechtsgevoel voor oorlogsslachtoffers aan bod komen: zondag 26 november van 14.00 tot 16.00 uur in de Balie.

IDFA, 23 november t/m 3 december, in City theater, Filmmuseum Cinerama en het Filmmuseum Vondelpark te Amsterdam. Voor het volledige programma, zie de website