www.ravagedigitaal.org

'Wie zwijgt terwijl hij iets te zeggen heeft, zwijgt meer dan
wie zwijgt die niets te zeggen heeft.'

Eén van de zes genomineerden voor de Libris Literatuurprijs is de in Nederland wat onbekende Vlaming Elvis Peeters. Toch heeft hij intussen vijf verhalenbundels, twee romans en twee kinderboeken op zijn naam staan. Onlangs bracht hij samen met Peter Clasen een cd uit onder de naam Schmoll, gebaseerd op de onuitgebrachte bundel Het eerste Boek van Schmoll waar dichter Paul van Ostaijen aan werkte toen hij overleed. "Voor mij zijn muziek en literatuur niet perse afzonderlijke trajecten. Muziek en literatuur kunnen perfect met elkaar samengaan", zo vertelt Peeters na afloop van zijn literaire concert De ontelbaren.

Elvis Peeters

 tekst Bert van Wakeren

"Waarom hebben jullie zo veel en wij zo weinig?" Met deze vraag op hun lippen zet een groep vertwijfelde mensen zich in beweging. Ze ontvluchten de hongersnood in Soedan en gedurende de mars richting Spanje groeit het leger hopelozen aan tot miljoenen mensen. Ze hebben maar één doel voor ogen: het beloofde land Europa zien te bereiken. "Zie ons sterven", roept de charismatische leider Isa El Mahdi recht in de camera. In Europa grijpt de paniek om zich heen. Hoe moet men deze vluchtelingen bejegenen, die met de dood in de rug komen aan gemarcheerd? Heftige discussies splitsen de Europese lidstaten. Sommigen staan een humanitaire oplossing voor, anderen een militaire. Over één ding zijn ze het eens: ze willen een ‘Vesting Europa’, willen in alle rust met een verzekerde graad van welstand leven. "Te profetisch", luidde het commentaar op de schokkende film De Mars van David Wheatly. We schrijven het jaar 1990.

Een mensonterend drama voltrekt zich aan de rafelige grenzen van Europa. Na een barre tocht door de Sahara bestormen duizenden Afrikaanse migranten met gevaar voor eigen leven de metershoge hekken van prikkeldraad rondom de Spaanse enclaves Ceuta en Mellila aan de Noord-Marokkaanse kust. Tientallen mensen vinden daarbij de dood. De wanhoop van de ontheemden, uitgeput door ondervoeding en ziekte, dendert de Europese huiskamers binnen. Een schokgolf trekt over het continent. Als reactie worden de hekken verhoogd en het aantal militaire grensbewakers verdubbeld. De overlevenden worden door de Marokkaanse politie op vrachtwagens geladen en gedumpt in de woestijn. Het gebeuren verdwijnt van de televisie en daarmee zo goed als uit het geheugen van de bevolking. We spreken over september 2005.

Achterhoedegevecht

"Het is een illusie om op deze manier die stroom van mensen tegen te houden", zegt muzikant, performer en schrijver Elvis Peeters. "Het zal een achterhoedegevecht blijken te zijn." De wereld wordt met de dag kleiner, Afrika komt steeds dichter bij. Daardoor komt er misschien een moment dat de bom wèl barst, dat Spanje, dat Europa de toestroom van vluchtelingen niet meer aan kan. Wat er dan gaat gebeuren, weet niemand. David Wheatly laat dat in het midden, en juist daar pakt Elvis Peeters met zijn literaire concert ‘De ontelbaren’ de draad op.

Het decor is een Vlaams plattelandsdorpje, met tuintjes waar de bewoners hun groenten kweken. Op een nacht verdwijnen er plotseling gewassen uit de tuinen van de dorpelingen. Dat wekt natuurlijk verbazing: wie doet nu zoiets? Blijkbaar zijn er mensen die vinden dat ze het meer nodig hebben dan de tuiniers. In eerste instantie blijft iedereen er kalm onder, maar al snel blijkt het een begin te zijn van een heuse nachtmerrie. Hordes vluchtelingen overspoelen het rijke westen van Europa, en heel het maatschappelijk leven wordt lamgelegd. De regering, overheidsdiensten, alles valt in elkaar en de mensen worden op zichzelf aangewezen.

Het idee voor het boek kreeg Peeters na het zien van een reportage over een Koerdisch dorp met 600 inwoners in Zuid-Turkije. Op een dag wordt dat dorp overspoeld door duizenden Koerdische vluchtelingen uit Irak. Van de ene op de andere dag zijn de oorspronkelijke bewoners een minderheid in hun eigen dorp. Het gevolg is dat de scheiding tussen de have's en de have's not volledig wegvalt. De gevolgen laten zich raden. "Het is een denkoefening", vertelt Peeters. "Je zou het kunnen vergelijken met José Saramago’s boek De stad der blinden. Ook hij zal zich hebben voorgesteld wat het betekent wanneer Lissabon wordt geteisterd door een besmettelijke blindheid. In no time is een groot gedeelte van de bevolking stekeblind."

In Lissabon worden vervolgens alle slachtoffers door de autoriteiten geïsoleerd in een ziekenhuis en binnen korte tijd spelen zich verschrikkelijke taferelen af, die de vraag naar goed en kwaad ondraaglijk actueel maken. Peeters hanteert eenzelfde aanpak met het plots massaal laten toestromen van vluchtelingen en verwoordt hoe dat uitpakt voor de mensen uit het provinciestadje. "Dat hebben we ons zo realistisch mogelijk proberen voor te stellen." Wanneer de mensenstroom blijft aanzwellen wordt de sfeer steeds grimmiger: fabrieken en scholen sluiten de deuren en zelfs de Tour de France komt tot stilstand. "Ze zijn met te veel, ze zijn met te veel", roepen steeds meer mensen. Burgerpatrouilles worden opgezet en gewapend met geweren en machetes wordt letterlijk een poging ondernomen om het evenwicht te herstellen. Ontluisterend en tevergeefs, zo verbeeldt en verwoordt Peeters ons in zijn concert.

"Ik heb ooit een studie gelezen die stelde dat als we de zes miljard aardbewoners dezelfde welvaart en hetzelfde comfort willen geven die we nu hier in West Europa gewend zijn, we dan vier aardbollen nodig hebben om iedereen te voorzien van grondstoffen, energie en voedsel. We hebben echter maar één aardbol, dus die migratiestromen zullen blijven bestaan. Er zullen altijd mensen zijn die op zoek gaan naar een beter leven. Die stroom zal dus niet opdrogen." Als we daar last van hebben moeten we volgens Peeters eindelijk maar eens gaan investeren in die landen en de mensen meer betalen voor hun werk en grondstoffen. "Mensen gaan niet voor hun plezier honderden kilometers lopen, in containers zitten, of zich als verstekeling op een schip verstoppen. Daar zit een fundamentele drijfveer achter, de drang naar een menswaardig bestaan. Iedereen heeft dat. Ze komen ook niet om ons te overspoelen, om iets van ons af te pakken, maar kijken of ze hier aan werk kunnen komen."

Delen

"De volgevreten westerse verzuurde rijkaards willen echter, verkrampt als ze zijn, niet delen", zo vervolgt hij. De idee dat er economische redenen zijn om op zoek te gaan naar een beter bestaan, dat iemand uit Afrika naar hier zou komen om zijn geluk te beproeven en te delen in de welvaart, wordt resoluut afgewezen. "Het zou daarom misschien wel goed zijn wanneer die ontelbaren naar hier komen en hun deel opeisen; tenslotte zijn we niet genegen om het goedschiks af te geven. En dat terwijl onze rijkdom mede gebaseerd is op uitbuiting van mensen die in deze landen wonen. We schepen ze af met een hongerloontje."

Volgens Peeters leven we in een zeer geprivilegieerde situatie. Daarom zouden we blij moeten zijn met wat we hebben, èn dat we anderen kunnen laten delen in onze welvaart. In plaats daarvan wordt er geroepen dat ‘ze’ ons werk afpakken. "Het gaat dus steeds over werk. Er wordt nooit gedacht: ‘wij hebben hier al die luxe en die welvaart, wij kunnen werken of niet werken, wij hebben tenminste sociale zekerheid.’ Daar is indertijd hard voor gevochten door de arbeidersbeweging, daar zijn bloed, zweet en tranen voor gelaten, maar nu wordt dat vanuit een zeer comfortabele positie krampachtig verdedigd. Vluchtelingen komen echter uit streken waar het veel minder goed gaat, waar ze niet hebben kunnen profiteren van die arbeidersstrijd. En hoewel het uiteindelijk ging om de bevrijding van mensen, hebben wij ondertussen de deur heel hard dicht gegooid."

Het is alweer heel wat jaren geleden dat ik Elvis Peeters voor het laatst heb ontmoet. De eerste keer was begin jaren negentig in een vervallen steenfabriek in Boom, bij Antwerpen. Peeters was onder eigen naam één van de dragende krachten van het Milieu Actiekamp, waar vanuit diverse directe acties plaatsvonden. De acties werden niet alleen ingegeven door de wens voor een beter milieu maar stonden ook in het teken van bewegingsopbouw, van het zèlf in beweging komen tegen allerhande misstanden.

Peeters leven loopt vrijwel parallel met de recente sociale geschiedenis van België. De grote anti-rakettenbetogingen in de jaren tachtig, sociale verdediging, acties bij Florenade (het Woensdrecht van België), de sluiting van verbrandingsovens ten gunste van afvalvoorkomingsbeleid, en meer recent de ‘burgerinspecties’ naar de aanwezigheid van Amerikaanse kernwapens op Belgisch grondgebied en de hulp aan asielzoekers. Steeds zat Peeters in het hart van de sociale beweging.

In de jaren tachtig was hij de frontman van de in Vlaanderen legendarische punkband Aroma Di Amore, die zeven platen de boxen uit deed schallen. "Voor mij is de oude punkfilosofie do it yourself altijd een leidraad geweest in mijn leven. En nog steeds pas ik die filosofie toe in alles wat ik doe. Of ik nu muziek maak of boeken schrijf, ik wil altijd maatschappelijk bewust bezig zijn." Toch is hij geen voorstander van geëngageerde literatuur, concerten of kunst. Een schrijver engageert namelijk niet zijn literatuur, hij engageert zijn eigen leven. "Ik vind dat echt. Ik probeer dat ook te doen en dan kom je tot dit soort onderwerpen, zeker in deze tijd. En dan wil ik in de eerste plaats, zoals we ook actie- of campagnevoeren, dat het goed geschreven is, en terdege uitgewerkt."

Wij, zij

Veel van de boeken die Elvis Peeters tot nu toe heeft geschreven ontstonden uit lange gesprekken en discussies met zijn levenspartner Nicole van Bael. Ze waren rijp voor een langere tekst, en explicieter taalgebruik: er valt niet langer te zwijgen over een toestand die ten koste van miljoenen ontheemden in stand wordt gehouden. "Wij, zij, hoe lang gaat dat verschil nog op?" Deze vraag klinkt nog door in mijn hoofd wanneer ik Peeters vergezel naar een literair-muzikale sessie in de eeuwenoude abdij van de bedelorde Augustijner Heremieten, het Wagehuys in Leuven en hem de eerste zin van De ontelbaren hoor uitspreken: "Waar hij vandaan kwam was duidelijk, uit het oosten, waar het land ligt."

Het is kenmerkend voor Peeters dat De ontelbaren niet alleen in boekvorm verschijnt, maar door hem en kompanen, als een ‘organische evolutie’, is omgewerkt tot een literair concert. Op die manier wordt een publiek bereikt dat wellicht niet meteen het boek ter hand zal nemen. Peeters leest voor, deint mee op de muziek dat wordt voortgebracht door een tweemansorkest. Gerrit Valckenaers en Koen van Roy bedienen zich van diverse blaasinstrumenten, waaronder een klarinet, sax en melodica, afgewisseld met percussie en subtiele elektronica. Het boeit. Peeters is een onderhoudend verteller en de muziek voegt er een extra dimensie aan toe.

Toch blijft de overrompeling, die ik onmiskenbaar ervoer bij het lezen, uit. Met de literair-muzikale verbeelding verdwijnt er een dimensie; het gaat minder op de huid zitten. De subtiliteit en de zintuiglijkheid van de taal komt vanaf het podium anders uit de verf. Misschien komt het omdat de tekst voorgelezen wordt, waardoor de vaart en het contact met het publiek vermindert. Eenmaal vast in zijn hoofd zal het geheel waarschijnlijk interactiever werken, meeslepender worden.

"Niemand heeft het recht zich in dit boek te herkennen zoals niemand het recht heeft zich in dit boek niet te herkennen", zal Peeters na afloop van het concert in een door hem gesigneerd boek schrijven. Het beschrevene in het boek kan namelijk iedereen overkomen en dan zijn zulke heftige reacties zeer wel mogelijk. Overigens gebeurt dit natuurlijk al, al is het niet op een dergelijke schaal en niet onder onze ogen. Nu is het - hier - nog fictie en kan de lezer denken dat het nooit zo ver zal komen. Desondanks, en dat is het knappe van het geschrevene, doet dat niets af aan de geloofwaardigheid van het verhaal.

In zijn eerste theatermonoloog Het uur van de aap uit 1990 schrijft Peeters: ‘Ik schrijf graag, en ik leid graag het leven van een schrijver, maar zijn dat argumenten om het nageslacht met boeken op te zadelen?’ Het antwoord heeft hij zelf gegeven met een relevant boek, een boek dat de nodige sporen nalaat.

 De ontelbaren ~ Elvis Peeters
Podium, Amsterdam, 173 blz., € 15,-

Het literaire concert De ontelbaren is 9 & 10 mei te zien in De Brakke Grond te Amsterdam

voor meer speeldata zie op www.elvispeeters.be

Naar boven