Ravage Digitaal 5 juni 2006 Print deze pagina
  www.ravagedigitaal.org

Huisbezoek volgens de schoonmoedernorm

Het is "pionieren geblazen" met de controlerende huisbezoeken van de sociale dienst, zo zei de Amsterdamse wethouder Ahmed Aboutaleb onlangs. Daarbij gaat soms wat mis, met als dieptepunt een zelfmoordpoging in Heerlen. Er worden diverse rechtszaken gevoerd en in verschillende steden heeft de ombudsman een onderzoek ingesteld.

door  Dirk Kloosterboer

In Heerlen heeft onlangs een mevrouw een zelfmoordpoging gedaan nadat ze controleurs van de sociale dienst over de vloer had gehad, zo vertelt Christiane van der Vis van de cliëntenraad. "Ze kwamen brutaal naar binnengelopen, terwijl de vrouw net uit de douche was gekomen. Ze riep nog 'wacht even tot ik aangekleed ben', maar daar trok men zich niets van aan."

Naast het huisbezoek speelden er ook andere zaken. De vrouw had al last van depressiviteit en er waren problemen met de alimentatie. Van der Vis is er echter van overtuigd dat de zelfmoordpoging niet zou hebben plaatsgevonden als het huisbezoek zorgvuldiger was uitgevoerd.

Intimidatie

Door de invoering van de nieuwe bijstandswet hebben gemeenten er financieel belang bij om het gebruik van de bijstand zoveel mogelijk terug te dringen. Steeds meer gemeenten komen bij bijstandsgerechtigden over de vloer, op zoek naar aanwijzingen dat er iets niet klopt.

Uit de Lokale Monitor Werk en Inkomen (LMWI) van de FNV blijkt dat slechts vier procent van de gemeenten geen onaangekondigde huisbezoeken uitvoert. Zevenentachtig procent voert zulke controles uit als er een concrete verdenking bestaat, elf procent bezoekt alle nieuwe aanvragers van een uitkering, negenendertig procent controleert mensen die in een risicoprofiel blijken te vallen en twaalf procent voert steekproefsgewijs controles uit.

Ravage kreeg inzage in klachten over huisbezoeken die zijn ingediend bij de Rotterdamse ombudsman, Migiel van Kinderen (zie: 'Mevrouw X, doet u eens open!'). Wat opvalt is de intimiderende wijze waarop de controleurs zich volgens de klagers gedragen. Het begint al met hard aanbellen en bonken op deuren en ramen. Vervolgens staat er opeens een grote groep controleurs in de woning, die op commanderende toon opdrachten geven en vragen stellen.

Vorig jaar berichtte Ravage al over de huisbezoeken. Destijds zei Piet van der Lende van de Bijstandsbond dat de strengere aanpak voor sommige groepen misschien wel werkt. "Maar er is ook een categorie die eraan onderdoor gaat. Ik probeer dat duidelijk te maken aan de politiek, maar op de een of andere manier wil het niet tot ze doordringen. Het is net alsof het een aparte wereld is die er niet mag zijn. Men sluit zich ervoor af."

Van der Lende noemde destijds het voorbeeld van een man die ervan overtuigd was dat er geesten in zijn huis woonden, maar die door controleurs werd uitgelachen. Ook vertelde hij over een vrouw die te maken heeft gehad met verkrachtingen en problemen met de alimentatie. Toen ze ook nog geconfronteerd werd met een huisbezoek, zei ze dat ze het niet meer zag zitten.

Kwetsbaar

Inderdaad zijn het opvallend vaak kwetsbare groepen die in de problemen komen als gevolg van de aangescherpte controles. Sadet Karabulut, SP-raadslid in Amsterdam, noemde laatst het voorbeeld van een jongen met een ernstige hersenaandoening, die de controleurs niet binnen kon laten omdat hij geen sleutel had van het huis waar hij woonde. Zijn uitkering werd afgewezen, waardoor hij zonder geld en zonder zorgverzekering kwam te zitten.

Advocaat W. Swildens vertelt over een jongen uit Amersfoort die voor zijn studie naar Heerhugowaard kwam. "Die is echt op een beestachtige manier behandeld. Bij die jongen was sprake van psychische problematiek. In combinatie met de stress die werd veroorzaakt door de consulenten is hij bij een intakegesprek flauwgevallen. Die kreeg vervolgens ook nog eens te horen dat hij zich niet zo aan moest stellen."

De Rotterdamse ombudsman krijgt opvallend veel klachten binnen van terminale patiënten. Van Kinderen: "Dit zijn juist mensen waar vaak vrienden of familieleden over de vloer zijn om hulp te geven. De overheid stimuleert dit soort mantelzorg ook enorm. Het pijnlijke is dat ze vervolgens keihard worden aangepakt op verdenking van samenwonen."

Vrijwel alle betrokkenen zijn ervan overtuigd dat de klachten die binnenkomen bij de ombudslieden, advocaten, sociaal raadslieden en cliëntenraden het topje van de ijsberg vormen. "Heel veel mensen durven niet te praten", vertelt Van der Vis van de Heerlense cliëntenraad. "We zitten hier in Limburg, veel mensen denken 'wat zullen de buren wel niet denken'. Ook zijn ze bang voor repercussies." Dezelfde gêne komt overigens ook in de Randstad voor.

Opbrengst

Voorstanders van de huisbezoeken zeggen vaak dat het zoveel geld oplevert. In Amsterdam circuleerde een bedrag van 45 miljoen in de media. Toen raadslid Karabulut wethouder Aboutaleb hierover ondervroeg, bleek echter dat slechts 27 miljoen kan worden toegeschreven aan de huisbezoeken. Bovendien moeten hier nog eens de uitvoeringskosten van 13,5 miljoen van af worden getrokken.

Advocaat Robert Kuijper stelt dat de besparingen voor een groot deel bestaan uit vorderingen die in de praktijk waarschijnlijk nooit geïnd kunnen worden. Van der Lende van de Bijstandsbond voegt hier aan toe dat veel fraudegevallen ook zonder de huisbezoeken zouden zijn opgespoord. Al met al valt te betwijfelen of de controles per saldo wel geld opleveren.

Een ander argument dat wordt gebruikt om de huisbezoeken te verdedigen, is dat het gaat om mensen die gemeenschapsgeld ontvangen. Volgens het principe 'graag of niet' zouden zij de inbreuk op hun privacy maar voor lief moeten nemen.

Advocaat Kuijper: "Dan zou hetzelfde argument moeten gelden voor wethouder Aboutaleb, want die wordt ook betaald uit de algemene kas. Bovendien zijn er genoeg wethouders die met hun declaraties rommelen. Laten we bij hun ook onaangekondigde huisbezoeken uit gaan voeren. Ik denk dat ze heel snel zullen protesteren en zich op hun rechten zullen gaan beroepen."

Een nieuw argument voor de huisbezoeken is dat ze ook worden gebruikt om mensen juist te helpen. Veel mensen weten bijvoorbeeld niet dat ze recht hebben op bijzondere bijstand of op andere voorzieningen. Tijdens de huisbezoeken worden ze hier op gewezen. In Amsterdam zou dit 1.100 keer zijn gebeurd, op een totaal van 16.000 huisbezoeken. "We krijgen wel eens bloemetjes en bedankjes", zei een controleur aan Het Parool.

Advocaat Kuijper heeft zo zijn twijfels of er daadwerkelijk mensen zijn die beter worden van de huisbezoeken. "In mijn contacten met sociaal raadslieden heb ik hier nog nooit voorbeelden van gehoord". Ook ombudsman Van Kinderen gelooft niet dat het veel voorstelt: "Je hoort dan van die waanzinnige tearjerkers over een bepaalde tienermoeder die ze geholpen hebben. Het zou me niets verbazen als al die verhalen over één en dezelfde persoon gaan."

Controle

Vrijwel alle critici van de huisbezoeken zeggen dat ze voorstander zijn van controles om fraude op te sporen. Hun kritiek richt echter zich op de manier waarop de controles worden uitgevoerd. "Ik ben wel eens uitgemaakt voor een geitenwollensokkenadvocaat", zegt Kuijper. "Maar ik vind wel degelijk dat er goed gecontroleerd moet worden. Dat mag er alleen niet toe leiden dat je een soort tweederangsburgers creëert."

Naast de Bijstandsbond is het vooral de SP die in diverse steden aan de bel trekt over de manier waarop de huisbezoeken worden uitgevoerd. In Heerlen zal dit waarschijnlijk effect hebben, want hier behaalde de partij elf van de zevenendertig zetels. Ze is in het college vertegenwoordigd met drie wethouders, op een totaal van zes.

SP-gemeenteraadslid Petra Smeets verwacht dat de wethouder medio oktober met een nieuw voorstel komt met betrekking tot de huisbezoeken. Smeets wil dit voorstel afwachten, maar "zou het voorstel niet acceptabel zijn of op zich laten wachten dan ben ik zeker van plan om dit in de raad aan de orde te stellen."

In Amsterdam is bekend dat collegepartij GroenLinks minder enthousiast is over de huisbezoeken dan wethouder Aboutaleb en zijn PvdA. De VVD en Het Parool doen erg hun best om hier een intern conflict binnen het college uit te peuren, maar vooralsnog wijst niets erop dat GroenLinks het beleid van Aboutaleb fundamenteel ter discussie stelt.

Overigens publiceert de Amsterdamse ombudsman eind juni een onderzoek naar aanleiding van klachten over huisbezoeken. Mocht dit rapport kritisch zijn, dan zou dat tot nieuwe discussies kunnen leiden.

Rechten

Naast de politieke strijd worden er ook steeds meer rechtszaken gevoerd over de huisbezoeken. Juridisch gezien is er sprake van een grijs gebied. Mensen die gecontroleerd worden, worden niet als verdachte beschouwd. Hierdoor hebben ze ook niet de rechten van een verdachte, zoals het recht om – zonder dat dit consequenties heeft – te zwijgen en controleurs de deur te wijzen.

In het geval van de huisbezoeken moeten de controleurs zich legitimeren en toestemming vragen om binnen te komen. Strikt genomen hoeven bewoners de controleurs niet binnen te laten. Ze lopen dan echter het risico om hun uitkering te verliezen, omdat ze niet voldoen aan de informatieplicht.

Het is natuurlijk niet zo geloofwaardig om in zo'n situatie te spreken van een vrijwillig verleende toestemming om binnen te komen. "Het is niet alsof je zegt, kom maar binnen, zet je hoed af en ga zitten", aldus advocaat Kuijper. Aangezien er geen sprake is van echte toestemming zouden de controleurs volgens hem in theorie zelfs strafbaar kunnen zijn wegens huisvredebreuk en het toepassen van dreiging.

Vooralsnog richt Kuijper zich echter op een andere juridische strategie. Begin juli voert hij een collectief kort geding tegen de Staat, met als inzet een verbod op controlerende huisbezoeken in Nederland. Iedereen die met een huisbezoek te maken heeft gehad of er misschien in de toekomst mee te maken krijgt, kan meedoen aan deze zaak (informatie op www.kuijperadvocaten.nl).

Mocht het kort geding succesvol zijn, dan opent dit de weg om schadevergoedingen te gaan claimen, zo verwacht Kuijper. Die strategie wordt nu al gevolgd door zijn collega Swildens, die klachten over huisbezoeken heeft gedeponeerd bij de ombudscommissie van de gemeente Heerhugowaard.

De gemeente werd door de ombudscommissie op de vingers getikt, maar de wethouder wuifde de kritiek grotendeels weg. Swildens: "Ik ben nu bezig om een civiele procedure te starten waarin we een vergoeding voor immateriële schade eisen van zo’n 1.500 tot 2.000 euro per persoon." De procedure zal waarschijnlijk ongeveer een half jaar duren. Mocht de claim succesvol zijn, dan kan daar een belangrijke precedentwerking van uitgaan, verwacht Swildens.

Risicoprofiel

Ondertussen wordt ook kritisch gekeken naar het gebruik van risicoprofielen. In veel gemeenten worden bepaalde uitkeringsgerechtigden strenger gecontroleerd omdat ze tot een groep behoren waarmee statistisch gezien vaker iets mis is. Mensen die al eens hebben gefraudeerd, maar ook jongeren of mensen die in de horeca hebben gewerkt worden als risicogroep aangemerkt.

Een voordeel van deze werkwijze is dat de overige uitkeringsgerechtigden minder streng gecontroleerd worden. Zo schaffen veel gemeenten de maandelijkse controlebriefjes af. Keerzijde is echter dat het risico van discriminatie en stigmatisering op de loer ligt.

De FNV en Stichting Cliëntenperspectief (CliP) hebben advies ingewonnen over de vraag of het uitvoeren van huisbezoeken op basis van risicoprofielen juridisch door de beugel kan. Volgens de geraadpleegde deskundige moet 'ernstig worden betwijfeld' of dit het geval is. Uiteindelijk is de Centrale Raad van Beroep de instantie die deze vraag zou moeten beantwoorden. De FNV gaat het advies bespreken in de Sociale Alliantie, een samenwerkingsverband van vakbonden, kerken en anti-armoedeorganisaties.

Volgens advocaat Swildens is het belangrijkste dat de gemeente haar eigen consulenten beter moet aansturen. "Ze moet haar medewerkers beteugelen die politieagentje aan het spelen zijn, want dat is in feite wat er gebeurt." Met name twee consulenten in Heerhugowaard zouden er 'Verdonkachtige methoden' op nahouden.

Ook ombudsman Van Kinderen ziet verschillen tussen controleurs. Sommigen lopen met een grote staaflantaarn in hun hand de boel te intimideren. Als er een Bijzondere Opsporingsambtenaar in het team zit, lijkt men vaak wat gemoedelijker op te treden. Deze hoger opgeleide medewerkers vindt de gemeente echter al snel te duur.

De ombudsman geeft trainingen aan de personen die weer les geven aan de controleurs. "We zeggen dat je de moedernorm moet hanteren. Dat betekent dat je op zo'n manier optreedt dat je het acceptabel zou vinden als ze op dezelfde manier bij je eigen moeder zouden komen controleren. Sommige controleurs hanteren echter de schoonmoedernorm. Hun houding is bij wijze van spreken: we zullen die bitch wel eens even aanpakken."

Achtergrondinformatie:

Mevrouw X., mevrouw X. doet u eens open!

Sociale dienst komt ondergoed tellen

Succes huisbezoek doorgeprikt


 

Naar boven