Nadat eind vorige eeuw de globaliseringsbeweging losbarstte, was iedereen het erover eens dat vooral de nadrukkelijke aanwezigheid van activisme een doorbraak had bewerkstelligd na jaren van politieke stilte en machteloosheid. Directe actie kent een lange traditie. Radicale arbeidersbewegingen zagen er niet alleen een effectieve strijdmethode in, maar ook een organisatiemodel en levenshouding.

door  Kees Stad

'Every person who ever had a plan to do anything, and went and did it, or who laid his plan before others, and won their co-operation to do it with him, without going to external authorities to please do the thing for them, was a direct actionist. All co-operative experiments are essentially direct action.' (Voltairine de Cleyre, 1910)

Het was niet de hoeveelheid mensen op straat die gedurende de bloei van de globaliseringsbeweging een schokgolf teweeg bracht - dergelijke massa's waren veel vaker te zien geweest - maar het feit dat een deel daarvan zich georganiseerd had om de topconferentie daadwerkelijk te blokkeren (Seatlle), het filiaal van McDonald's te demonteren (boeren in Frankrijk) of de uitzetbajes te sluiten ('Witte Overals' in Italië).

Zelfs NGO's gaven toe dat ze door zich te verenigen met dergelijke actievoerders in korte tijd meer bereikten dan alle jaren daarvoor met hun nette lobbycampagnes. Dit besef was dermate groot dat in de charter van het World Social Forum, een internationale bijeenkomst van NGO's en sociale (actie)groepen in het kader van de strijd tegen de negatieve gevolgen van de economische globalisering, aanvankelijk een verbod op politieke partijen was opgenomen.

In afgezwakte vorm is die nog steeds terug te vinden. De traditioneel geworden organisatievorm van 'links' - politieke partijen en meeregerende vakbonden - was machteloos gebleken om de kapitalistische neoliberale ellende het hoofd te bieden, en werd er zelfs medeverantwoordelijk voor gehouden.

Marge

Inmiddels, pas een jaar of zeven na het oproer in Seattle, lijkt die les weer grotendeels vergeten en vooral in Nederland. Deels is die ook actief uit de gelederen verdreven door mensen uit de organisaties die juist bekritiseerd werden.

Dit is bijvoorbeeld goed te zien aan de manier waarop het Nederlandse Sociaal Forum wordt georganiseerd. Het activistische charter van het World Social Forum is hier vervangen door een nietszeggende 'beginselverklaring'. Staatsondersteunende (en daardoor kapitaalkrachtige) instellingen als Novib en FNV hebben de touwtjes in handen genomen en aarzelen niet om linkse politieke partijen uitgebreid de ruimte te geven in het programma.

De korte zomer van het activisme dreigt weer geruisloos in de polder weg te zakken. Er lijkt zich een herhaling voor te doen van hetgeen de arbeidersbeweging overkwam aan het begin van de vorige eeuw. Toen woedden er felle discussies over de manier waarop men zich het beste kon organiseren. Radicalere organisaties werden uiteindelijk (vaak met behulp van ernstige repressie) naar de marge gedrukt door meer gematigde en/of communistische bonden en partijen.

Alleen daarom al is het interessant om naar de teksten en argumenten van toen te kijken, die nog steeds waardevol en verrassend actueel blijken te zijn. Het is nuttig dat deze theorie (en praktijk) weer een rol gaat spelen bij ons denken over de verschillende manieren om ons te organiseren en de wereld te veranderen.

Wobblies

Het concept Directe Actie is nauw verbonden aan de radicale (arbeiders)beweging. Met name de pamfletten en redevoeringen van de Amerikaanse radicale vakbond Industrial Workers of the World (ook wel de Wobblies genoemd, met het bekende logo met de blazende zwarte kat) zijn erg sterk. Zij baseren zich op hun beurt weer deels op denkers en organisatoren uit de Europese (vaak anarchistische) arbeidersbeweging.

In de stukken van toen komt naar voren dat directe actie veel meer is dan alleen maar een tactiek; het werd beschouwd als een organisatievorm en zelfs een levenshouding. Directe actie werd afgezet tegen de 'indirecte' organisatievormen die toen begonnen op te komen (politieke partijen, vertegenwoordigende vakbonden).

En er werd nadrukkelijk gewezen op de prijs die betaald zou moeten worden als personen en organisaties het vertrouwen in de eigen kracht in zouden ruilen voor bijvoorbeeld de gang naar de rechtbank als middel om conflicten op te lossen.

Het fijne van deze teksten is dat het geen platte propaganda is, die de politieke taal van links in latere jaren zo is gaan vervuilen. Het doel is om informatie te geven en een idee te beargumenteren, waarbij ook doodleuk de dilemma's besproken worden en de mogelijke negatieve kanten van het voorstel.

De Cleyre

Voltairine de Cleyre (1866-1912) was een belangrijke anarchistische organisatrice en denkster. Ze was tijdgenote van Emma Goldman en ze kenden elkaar ook goed. Anders dan Goldman is De Cleyre lange tijd vergeten geweest. Dat kwam mede doordat ze ook veel schreef over kunst en cultuur en dat vonden de 'echte' anarchisten maar nutteloos gezweef.

Sinds kort is er hernieuwde belangstelling voor de werken van De Cleyre, wat bijvoorbeeld blijkt uit het feit dat haar verzameld werk is uitgegeven (1). Naast vele andere essays, schreef ze in 1910 de invloedrijke speech Direct Action. Ze legt daarin rustig uit waarom de benadering belangrijk is dat iedereen zoveel mogelijk zelf zijn/haar problemen probeert op te lossen, in plaats van die over te laten aan instellingen en overheden die zich ook tegen henzelf zullen keren met hun wetten, regels en macht.

Ook in die tijd werden actie en zelforganisatie gecriminaliseerd, onder andere door het voortdurend in verband te brengen met moord en geweld. Voltairine de Cleyre wijst daar op, overigens zonder de voor de criminalisering misbruikte daden af te wijzen.

Maar minstens zo belangrijk is dat De Cleyre stelt dat directe actie eigenlijk de gewoonste zaak van de wereld is: 'Every person who ever thought he had a right to assert, and went boldly and asserted it, himself, or jointly with others that shared his convictions, was a direct actionist' ('Iedereen die ooit heeft bedacht dat hij ergens recht op had en daar ook voor opkwam, in eigen persoon of samen met anderen die zijn overtuiging deelden, is een directe activist').

Iedereen activist

Mensen zijn altijd voor hun rechten opgekomen, legt de schrijfster uit, overal op de wereld, en hebben daarvoor acties ondernomen, 'in feite is bijna iedereen directe activist'. De Cleyre noemt typerende voorbeelden op, zoals van huisvrouwen in New York die de winkels gingen boycotten toen de prijs van boter te hoog werd:

'Het probleem is dat veel mensen ook indirecte of politieke activisten zijn [...] ze zijn beide, zonder daarover al teveel te analyseren. Er is maar een kleine groep die politieke actie bewust onder alle omstandigheden afwijst. Maar er is niemand, echt helemaal niemand, die het ooit in z'n hoofd heeft gehaald om directe actie onder alle omstandigheden af te wijzen'.

Daarnaast legt ze uit dat het vaak samen kan gaan en moet gaan met de mensen goed te organiseren; anders dan de tegenstanders beweren heeft het niets te maken met blind activisme en bandeloosheid, juist niet. Het betekent immers dat mensen zelf verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen leven en daden. De Cleyre somt sterke voorbeelden van bewegingen op die in eerdere tijden succesvol het middel van de directe actie hanteerden, zoals de beweging tegen slavernij of groepen die voor hun religieuze vrijheid streden.

Tekenend voor haar gebrek aan dogmatisme is dat ze niet aarzelt om ook groepen naar voren te brengen waar ze het helemaal niet mee eens is, zoals het Leger des Heils. En ze wijst erop dat zelfs die linkse groepen die directe actie afwijzen (zoals de dan opkomende Socialist Party) naar het actiemiddel grijpen als ze zelf aangevallen worden.

Geweld

De Cleyre gaat uitvoerig in op het probleem van geweld, dat volgens haar onderdeel kan uitmaken van een actiecampagne, maar dat hoeft zeker niet en dat is ook lang niet altijd zo. Bij stakingen of boerenopstanden verlopen de acties vaak niet zachtzinnig, en sabotage is een veelgebruikt wapen.

Indirecte actie (of zoals dat toen ook genoemd werd: politieke actie) is echter volgens de schrijfster altijd gewelddadig, want dan doe je uiteindelijk een appèl op de overheid en de rechtsstaat en 'zelfs als de staat goede dingen doet, is die uiteindelijk gefundeerd op een politieknuppel, een geweer of een gevangenis om de macht te hebben om dat door te kunnen zetten'.

Ook laat ze zien dat geweld tamelijk relatief kan zijn: wat te doen als je ontsnapte slaven verbergt, maar ze niet wilt verdedigen als ze opgejaagd worden? Iemand als John Brown (een van de anti-slavernij-organisatoren) deinsde er niet voor terug om halverwege de 19^e eeuw geweld toe te passen, maar 'was tegelijk een grote onzelfzuchtige geest, die het niet kon verkroppen dat 4 miljoen mensen als beesten vastgehouden werden'. Soms is militant optreden een manier om erger geweld te voorkomen.

Ook is De Clayre ondogmatisch genoeg om te erkennen dat je met 'indirecte' ('politieke') actie best wat kan bereiken: 'Ik zou wel gek zijn als ik dat niet deed. Maar in de meeste gevallen zul je zien dat dit betreffende thema ook door directe actie en individueel of georganiseerd verzet op gang gebracht is'.

Waarna ze voort gaat met het aantonen hoe deprimerend het is om sterke bewegingen die middels verzet van alles wisten te bereiken, uiteindelijk te zien 'wegkwijnen in een stompzinnige jacht naar politieke macht'.

In het ijzersterke slot van haar essay benadrukt zij nog eens de prijs die men betaalt voor het uit handen geven van invloed. Zo zijn er tal van wetten afgedwongen voor arbeidsrechten die even later doodleuk tegen diezelfde arbeiders ingezet werden:

'Maar erger nog is dat dit het initiatief vernietigt, het vermaalt de individuele rebelse geest, het leert mensen aan om afhankelijk van iemand anders te zijn om voor hen te doen wat ze zelf zouden moeten doen. En ten slotte maakt dit het rare idee gewoon, dat je door het bij het elkaar harken van amechtigheid tot je uiteindelijk een meerderheid hebt, vervolgens via de specifieke tovenarij van die meerderheid, die amechtigheid plotseling in energie omgezet wordt. Dat wil zeggen, mensen die afgeleerd zijn hoe ze moeten ageren als individuen, en die zich onderworpen hebben aan zo'n beetje elke onrechtvaardigheid, terwijl ze zaten te wachten tot de meerderheid aangegroeid zou zijn, dan omgevormd zouden worden in menselijke explosiviteit door de simpele verpakking'. (2)

IWW

De Industrial Workers of the World (IWW) bestond vorig jaar honderd jaar. Er zijn nog steeds kleine lokale afdelingen van, maar ze zijn nog maar een schim van wat de bond ooit geweest is; een echte internationaal vertakte revolutionaire vakbond met massale aanhang die in haar statuten had staan dat ze zich verplichtte te strijden voor 'de opheffing van alle vormen van loonslavernij'.

Kenmerkend was (en is) verder dat de bond zich ook duidelijk uitsprak over meer dan alleen arbeidszaken; militarisme, nationalisme en onderdrukking van vrouwen en minderheden werd onomwonden afgewezen. Onderlinge solidariteit was een belangrijk gegeven binnen de IWW, bij stakingen kwamen vaak aanhangers uit andere delen van het land te hulp.

Hun activiteiten werden vaak met veel geweld bestreden, door autoriteiten maar ook door privé-milities (waarvan de Pinkertons de beruchtste waren, tegenwoordig een groot beveiligings- en gevangenisbedrijf). Tot in de jaren '40 was het trouwens in bepaalde delen van de VS toegestaan (en zelfs gewenst) om mensen te lynchen die rondreizend gepakt werden met een IWW-lidmaatschap op zak.

Een van de meest geruchtmakende terechtstellingen van IWW-organisatoren, was die van stakingsleider en zanger Joe Hill die in 1915 doodgeschoten werd en zijn vrienden het beruchte 'Don't mourn, organise!' toeriep vlak voor hij stierf. Volgens een van de schutters in het executiepeleton had Hill zelf het bevel tot vuren gegeven.

Pamfletten

Begin vorige eeuw kwamen er ook politieke partijen op en meer gematigde vakbonden, die de IWW fel bestreden in een slag om de sympathie van arbeiders, boeren en huisvrouwen. Uit die tijd stammen de drie pamfletten die gebundeld zijn in het boekje 'Direct Action & Sabotage'. (3)

De pamfletten zijn geschreven door drie verschillende IWW-activisten (Elizabeth Gurley Flynn, Walker C. Smith en William E. Trautman) en voorzien van een mooie en uitvoerige inleiding van Salvatore Salerno. Salerno schetst de omstandigheden van de arbeidsstrijd van toen en de manier waarop er onder grote armoede en zware repressie gewerkt moest worden. Toespraken op straathoeken (letterlijk vanaf de zeepkist; soapboxing), stencils en pamfletten waren de belangrijkste informatiemiddelen.

Salerno benadrukt dat de geschiedenis van de IWW vooral laat zien dat ze 'creatieve geweldloosheid' pleegden. Evenals de meeste andere theoretici van de directe actie-methode, begint hij zijn pleidooi met het opsommen van voorbeelden uit de geschiedenis. Salerno begint zelfs bij de oude Grieken en haalt voorbeelden uit Aristophanes' Lysistrata waarin vrouwen acties voeren.

De opstellers van de pamfletten wijzen allen op voorvallen uit het begin van de georganiseerde arbeidsstrijd in Frankrijk, Italië en Zwitserland in de 19^e eeuw, toen bijvoorbeeld zijdewevers in Lyon in staking gingen en de apparatuur van hun bazen vernielden, waarmee de sabotage was geboren.

Ook bij de stakingsacties van de IWW in de VS speelde inventieve sabotage een grote rol en in alle pamfletten worden met zichtbaar plezier de anekdotes opgerakeld. Zoals die van het spoorwegpersoneel dat tijdens een arbeidsconflict stelselmatig wagons aan verkeerde treinen hing, waardoor de lading voortdurend op de verkeerde plek terecht kwam.

Veel tactieken hadden ook te maken met expres slecht werken, zoals het uit Schotland overgewaaide 'Ga Canny' ('rustig aan maar'). Als bijvoorbeeld het loon twintig procent verlaagd werd, ging men twintig procent langzamer werken. Maar los van de verhalen over afzonderlijke acties en actievormen, zijn de teksten vooral een algemene uitleg van het belang van zelforganisatie en directe actie.

Centralisme

Salerno schetst ook waar de concurrerende stroming van de indirecte, vertegenwoordigende of 'politieke' actie vandaan komt. Hij ziet dat vooral in de drang tot centralisme die al bij de eerste communisten de kop opsteekt. Zij willen altijd de arbeiders leiden, in plaats van dat die zelf wat zouden mogen ondernemen.

Zo valt in The Condition of the Working Class, van Marx' compaan Engels dat in 1845 verscheen, al een aanval op directe actie te lezen. Volgens Engels betrof het een primitief stadium van arbeidersstrijd, die belemmerend zou werken bij de verovering van de staatsmacht. De Eerste Internationale raakte eigenlijk ook gespleten over die vraag en 'bevestigde de primaat van politieke strijd, waarbij acties die parlementaire doelen zouden schaden, afgewezen werden'.

Tegenover de centralistische ideeën stonden die van Bakunin en veel (andere) anarchisten die decentrale zelforganisatie voorop stelden, ook in de VS, en aanvankelijk veel populairder waren dan de Marxisten:

'De beweging voor gedecentraliseerd socialisme en militant vakbondsactivisme, groeide uit tot een wereldwijd fenomeen in de periode van 1880 tot 1890. Ontstaan uit een binnenlandse stakingscultuur, groeide de beweging uit via ingewikkelde patronen van kruisbestuiving tussen landen en continenten. Hoewel de beginnende beweging een mengsel was van filosofieën en theorieën afkomstig uit het socialisme en het anarchisme, vertegenwoordigde dat geen afgesloten geheel van ideeën, maar was eerder een afspiegeling van ontwikkelingen van arbeidsstrijd tegen technologische ontwikkelingen en economische omstandigheden. Met een toenemende internationale invloed, probeerde de beweging een meer revolutionaire basis te scheppen voor vakbondsstrijd.'

Criminalisatie

Een van de factoren die ervoor zorgt dat tegenstanders de IWW zwart kunnen schilderen, is de golf van aanslagen die 'gedesillusioneerde' anarchistische personen en kleine groepen eind 19^e eeuw begonnen te plegen. Ook in de VS speelde een (mislukte) bomaanslag een belangrijke rol in de hetzecampagne tegen militante arbeidsactivisten.

De geruïneerde burelen van Los Angeles Times

Het betreft de bommen van de McNamara-broers, gericht tegen het krantenimperium Los Angeles Times waarvan het personeel al lange tijd in staking is. Er vallen doden als gevolg van de aanslag in 1910, wat ten volle wordt uitgebuit om de IWW als bloeddorstig te bestempelen. Bovendien is ook in de VS de Communistische Partij in opkomst alsmede sociaal-democratische bonden die bang zijn voor een te mondige achterban.

Dit zijn de omstandigheden waaronder 'Direct Action & Sabotage'. werd geschreven, en op grote bijeenkomsten door de schrijvers werd verdedigd. De militante acties van de Wobblies (en andere bonden) gaan door tot ver in de jaren '20, met grote stakingen in 1916 en 1917. In 1919 zijn er elke maand honderden stakingen in het hele land.

Dat is dan tevens het hoogtepunt van de terreur tegen de arbeidsmilitanten, hetgeen wel als de periode van de 'First Red Scare' bekend staat. Toppunt zijn wel de Palmer-raids, alweer na een serie bomaanslagen, waarbij tussen de 4.000 en 10.000 mensen gearresteerd werden, en waarvan een groot deel ernstig mishandeld werd bij arrestatie. Het is het begin van het einde van de invloed van de IWW in de VS.

Maar Salerno ziet met vreugde dat honderd jaar later de methode weer snel aan populariteit wint, en wel binnen de milieu- en de globaliseringsbeweging: 'Directe Actie wordt erkend als een waardevolle en effectieve tactiek door veel bewegingen en blijft een krachtig wapen voor sociale verandering. Telkens als strijdende gemeenschappen zich afgesloten zien van meer conventionele manieren van verzet, zal directe actie en sabotage gebruikt worden'.

Nederland

Veelal vergeten is dat Nederland een vergelijkbare ontwikkeling heeft gekend en een van de grootste anarchistische bewegingen ter wereld heeft gehad. Maar alleen de naam Domela Nieuwenhuis klinkt ons nog bekend in de oren. De eerste vakbond, het Nationaal Arbeids-Secretatiaat (NAS) en de (aanvankelijk marxistische) Sociaal Democratische Bond (SDB), waren echter in z'n radicaliteit vergelijkbaar met de IWW.

Wie goed zoekt vindt ook in Nederland vergelijkbare teksten, maar op de een of andere manier is de discussie hier nooit zo gloedvol losgebarsten als elders. Misschien kwam dat ook wel omdat in Nederland de piek eerder was, met bijvoorbeeld de spoorwegstaking van 1903, die de schaduw vooruit wierp van de algemene staking (de uiteindelijke droom van veel Directe Actie-adepten, waarmee het kapitalistische systeem ineen zou moeten storten).

Maar ook toen al zag je de voorloper van het poldermodel de kop opsteken. De meer gematigde krachten waren er vroeg bij om de angel uit het verzet te halen; de SDAP als tegenhanger van de SDB en de oprichting van de vakbonden NVV (1906) en CNV (1909) als tegenhanger van de aanvankelijk syndicalistische later communistische NAS.

In het onvolprezen boek Van Dennis Bos, Waarachtige Volksvrienden (4) zijn veel voorbeelden te lezen van de concurrentiestrijd tussen radicale zelforganisaties en de sociaal democratische SDAP die al in 1894 als hoofdleus 'Leve het Algemeen Kies- en Stemrecht!' voert maar twee jaar later nog geen tweehonderd leden heeft.

Anti-vakbond

In Nederland werd ook geijverd voor het belang om vast te houden aan directe actie. Zo verscheen bijvoorbeeld in 1907 een vertaling uit van Direkte Aktion van Arnold Roller (5): 'Eigenlijk is direkte aktie aleen een aktie, al het andere is zwendelarij, aktieloosheid, het opdragen aan anderen om door te voeren datgene, waarvoor men zelf te laf, te traag of te onbekwaam is. Als het proletariaat iets wil bereiken, moet het zijn aangelegenheden zelf ter hand nemen.'

Ook in het boek De Piramide der Tirannie van Hans Ramaer (6) vind je teksten als 'Waarom ik Tegen Vakverenigingen ben' van Berend Bymholt. Die tekst is al uit 1895. Bymholt stelt dat die opkomende vakbonden de organisatie en radicalisering van de arbeiders eerder tegengaan, dan bevorderen.

De discussie zal wel nooit ophouden over de voor- en nadelen van centralisatie. Hoe kun je je op zo'n manier organiseren dat er zo min mogelijk bureaucratie en onnodige, demobiliserende structuren ontstaan? Het beste bewijs waar dat toe kan leiden levert de BV Nederland de wereld wel; een land dat helemaal dichtgemetseld is met non gouvernementele organisaties (NGO's) die geen kring meer in een glas water weten te produceren, en met de meest dociele vakbeweging die voorstelbaar is.

Een injectie van activisme en 'geloof in eigen kracht' zou erg veel mensen een goede dienst bewijzen. Om de verstolde verhoudingen in Nederland weer tot stroming te brengen, zijn praktische voorbeelden nodig van wat actie vermag te bewerkstelligen. Maar ook meer theoretische verhandelingen die het perspectief en de rechtvaardigheid ervan schetsen. Desnoods die van honderd jaar geleden.

 

Dit artikel is geschreven voor de workshop over het concept Directe Actie, die onderdeel uitmaakte van 2.Dh5-festival in Utrecht. Het werd eerder gepubliceerd op de website Global Info

Een invloedrijke tekst van eerdere datum, die veel meer de nood van persoonlijke verantwoordelijkheid vooropstelt, is het essay On Civil Disobedience van Henry David Thoreau uit 1848.

noten

1. The Voltairine de Cleyre Reader, AK Press 2004. Er is ook een speciale website over haar;

2. Dit is mijn eigen kreupele vertaling van: 'The main evil is that it destroys initiative, quenches the individual rebellious spirit, teaches people to rely on someone else to do for them what they should do for themselves; finally renders organic the anomalous idea that by massing supineness together until a majority is acquired, then through the peculiar magic of that majority, this supineness is to be transformed into energy. That is, people who have lost the habit of striking for themselves as individuals, who have submitted to every injustice while waiting for the majority to grow, are going to become metamorphosed into human high-explosives by a mere process of packing!';

3. Direct Action & Sabotage, Three Classic IWW Pamphlets from the 1910s, uitgeverij Charles H. Kerr, Chicago 1997;

4. Waarachtige Volksvrienden, de vroege socialistische beweging in Amsterdam 1848-1894, Dennis Bos, Bert Bakker 2001;

5. Onlangs nog als herdruk uitgebracht door Uitgeverij Dolle Hond (dollehon@dds.nl). Roller is oorspronkelijk Oostenrijker, zwierf door heel Europa en emigreerde uiteindelijk naar de VS;

6. De Piramide der Tirannie, Anarchisten in Nederland, samengesteld door Hans Ramaer, Wetenschappelijke Uitgeverij Amsterdam 1977.

Deze boeken zijn veelal nog te vinden in de bekende 'betere boekwinkel' (zoals de Rooie Rat in Utrecht).