Bij de dood van Pinochet

Op 10 december is oud-dictator Augusto Pinochet overleden aan de gevolgen van een hartinfarct. Pinochet kwam in 1973 door een staatsgreep aan de macht in het Zuid-Amerikaanse land Chili. Onder zijn 17-jarige bewind werden 3.200 mensen vermoord of doodgemarteld.

door Aafke Steenhuis

Voor het eerst hoorden we de naam van Pinochet op 11 september 1973, toen we aan de radio gekluisterd zaten in ons boerenhuis in Noorddijk in Groningen. In Chili, dat al heel lang een democratisch, open en gastvrij land was, was een brute militaire staatsgreep gepleegd tegen de regering van Salvador Allende. Zowel de Amerikanen als veel Chileense zakenlui en middenstanders waren bang dat onder een linkse regering hun belangen aangetast zouden worden.

Wij waren datzelfde jaar in Chili geweest, om er te werken en te schrijven over de landhervorming. Wij verbleven op het platteland van Cautin, de zuidelijke provincie waar de Mapuche-indianen wonen. We hadden in die maanden artikelen geschreven voor Nederlandse kranten en voor het landelijke Chili-comité, waarvan we deel uitmaakten.

Kort na de staatsgreep kregen we gevluchte Chileense politici en hoge ambtenaren te logeren, die over hun ervaringen tijdens de staatsgreep vertelden. Van meet af aan wisten we dat de coup was bedacht en uitgevoerd met directe financiële en logistieke hulp van de Verenigde Staten. Uit een recente televisieserie over de CIA bleek dat het Amerikaanse aandeel in de coup nog veel groter was dan we dachten.

Boycotacties

We verhuisden in 1974 naar Amsterdam. Jan Joost Teunissen werd professioneel actievoerder (en freelance journalist) van het Chili-comité, met Max Arian, Herman Vuysje, Bauco van der Wal, Jacques Meulmeester, Martin Schram en veel anderen. In de Chili-beweging zaten tientallen plaatselijke Chili-comités, vakbonden en linkse partijen, en na een tijdje zelfs het CDA – zo algemeen was de verontwaardiging over de staatsgreep.

Vanuit het Chili-comité werden boycotacties georganiseerd, om de Chileense dictatuur economisch en politiek te isoleren, zoals een boycot van Chileense Granny Smith-appels, tegen Chileens koper, en tegen de investeringen van Volker-Stevin in Chili. Dit Nederlandse bedrijf had een grote order gekregen om voor de kust van Chili te baggeren. Onder grote druk trok Stevin zich terug uit Chili. Pinochet was daar woedend over.

Orlando Letelier, minister van Defensie en Justitie onder Allende, die als balling in de VS woonde en die, op bezoek in Nederland, had opgeroepen tot een boycot van Chili, werd in 1976 op klaarlichte dag in Washington vermoord. In opdracht van Pinochet was er een bom onder zijn auto geplaatst. Dit ging de Amerikanen te ver. Zij hadden weliswaar de coup beraamd, maar zo'n door hen op het zadel gezette dictator uit Zuid-Amerika moest niet de arrogantie hebben te denken dat hij zijn politieke moorden ook zelf in de VS kon uitvoeren.

Jan Joost Teunissen, Herman Vuysje en de PvdA-politicus Relus ter Beek waren getuigen in het politieke proces tegen de moordenaars van Orlando Letelier in 1978. Tijdens dat proces werd Manuel Contreras, het hoofd van de Chileense geheime dienst, als hoofdschuldige aangeklaagd. Die man viel direct onder Pinochet. Met de familie van Orlando Letelier zijn we contact blijven houden. De vrouw van Orlando, Isabel Morel Letelier, vertelde dat Pinochet kort voor de staatsgreep bij hen thuis was geweest: een vriendelijke, onopvallende man.

Bezoek Europa

Eind jaren '80 moest Pinochet toelaten dat er in Chili een referendum kwam over de vraag of de burgers verder wilden met zijn regering of niet. Niet dus, zo luidde de uitslag. Er kwamen verkiezingen. De eerste presidenten na de staatsgreep waren christen-democratisch, daarna kwamen er twee gematigde socialistische presidenten.

Pinochet bleef nog heel lang opperbevelvoerder van het leger en zat samen met, door hem zelf aangewezen, conservatieve politici in de Senaat. De huidige president, Michele Bachelet, is een dochter van generaal Bachelet die na de staatsgreep door Pinochet werd gemarteld en vermoord. Zij was voor ze president werd de eerste vrouwelijke minister van Defensie van Chili. Ze moest samenwerken met de militairen die het leven van haar vader, haar moeder en haarzelf kapot hadden gemaakt. Een enorme morele prestatie.

Begin jaren '90 bezocht Pinochet Amsterdam. Hij had in Tsjechië wapens voor het Chileense leger gekocht. Een Nederlandse zakenman, die Pinochet in het Amstel-hotel zag zitten, waarschuwde Amnesty International, waarna Teunissen, Arian en ik werden gebeld. Met een klein groepje, omringd door journalisten, stonden we vervolgens leuzen te roepen voor het hotel: "Pinochet, moordenaar! Pinochet, moordenaar!" Na een tijdje werd hij door de achterdeur afgevoerd.

Het Chili-comité heeft nog geprobeerd een aanklacht in te dienen tegen de massamoordenaar en schender van mensenrechten, maar dat lukte niet in Nederland. Later wist de Spaanse onderzoeksrechter Baltazar Garzón wel voor elkaar te krijgen dat Pinochet in Engeland, waar hij op bezoek was, werd gearresteerd.

Uiteindelijk werd Pinochet aan Chili uitgeleverd. Daar is jarenlang gesteggeld of hij een proces zou krijgen. Steeds waren er argumenten tegen: zijn zwakke gezondheid, zijn beginnende dementie… Uiteindelijk is Pinochet op 91-jarige leeftijd ongestraft, op zijn ziekenhuisbed, aan zijn einde gekomen.

Augusto Pinochet zag de Spaanse fascist en dictator Franco als zijn grote voorbeeld. Ook die had, na een linkse volksregering, in 1936 de macht gegrepen. In Spanje heeft het bijna veertig jaar geduurd voor er weer democratie kwam. In Chili zeventien jaar. Pinochet werd aanvankelijk ook met Franco vergeleken omdat hij een gedrilde, harde militair zou zijn. Later bleek dat Pinochet ook een corrupte, op geld beluste dictator was, die overal geheime bankrekeningen had. Daardoor verspeelde hij veel steun van zijn rechtse aanhang.

Verharding

Wat ik momenteel aangrijpend vind, is de verharding en verloedering van het Nederlandse en internationale politieke klimaat. In 1973 had een groot deel van de Nederlandse bevolking – en overal in de wereld was dat het geval – een gevoel van verontwaardiging over de staatsgreep in Chili. Heel veel mensen gingen de straat op. Wij voelden ons daadwerkelijk verbonden met het Chileense volk.

Er was internationale solidariteit. En we hadden ook het gevoel dat we de Chilenen konden helpen. Via boycotacties, het uitnodigen van Chileense muziekgroepen, schrijvers, politici, via informatie. Hoe weinig ook, we konden iets doen, wij konden, hoe gering ook, invloed uitoefenen op de politiek en de geschiedenis.

Nu, ruim dertig jaar later, is het politieke klimaat sterk veranderd. De Nederlandse regering heeft zich mee laten slepen in de oorlogen in Afghanistan en Irak, die als belangrijkste doel hebben om de olietoevoer naar de VS voor de komende decennia veilig te stellen, en daarmee de Amerikaanse wereldhegemonie. De VS worden geleid door oorlogsmisdadigers, die nog steeds naar de ogen gekeken worden.

Het aanzien van de Verenigde Naties en het internationaal recht, die zich te veel laten leiden door Amerikaanse opvattingen over terrorisme en schurkenstaten, is aangetast. De media volgen te veel de macht, bestendigen die en zijn in grote meerderheid te weinig kritisch.

Het is moeilijk om te zien waar we heengaan, het is moeilijk om de gevoelens van afschuw van onrecht, oorlog en repressie die vele mensen overal ter wereld hebben in een hoopvolle richting te kanaliseren, het is moeilijk vertrouwen te hebben in de huidige manier van politiek bedrijven.