● Ravage   ● Archief    ● Overzicht 2005    ● Overzicht #9

Schrijvers nemen loopje met geschiedenis

Nog voordat er maar één exemplaar van was gedrukt, werden De Joodse Messias van Arnon Grunberg en The Plot Against America van Philip Roth als controversieel bestempeld. Het effect laat zich raden: grote stapels boeken in bijna elke boekwinkel van Nederland.

Tekst Carl Versteeg

Een opvallende parallel tussen beide romans is dat de schrijvers, met fictie als wapen, met de wereldgeschiedenis aan de loop zijn gegaan. En dan in het bijzonder met de geschiedenis van het joodse volk. Het zal dan ook geen verbazing wekken dat de Tweede Wereldoorlog een belangrijke rol in de verhalen speelt.

'De Joodse Messias' of 'De Grote Jiddische Roman' ontstond nadat uitgeverij Vassallucci Arnon Grunberg had gevraagd om iets te schrijven voor hun Jiddische Bibliotheek. Grunberg werd de afgelopen jaren vooral bekend als een vaardige literaire kleptomaan, die met het werk van schrijvers als Salinger, Brusselmans, Reve en Roth binnen handbereik, een eigen post-moderne mengstijl creëerde, waarmee hij romans als Blauwe Maandagen, Figuranten en Fantoompijn vol typte.

In eerste instantie twijfelde Grunberg of hij de opdracht wel zou aanvaarden, maar toen de uitgeverij bleef aandringen, zag hij er uiteindelijk wel de uitdaging van in. Via een bijdrage aan de Jiddische Bibliotheek zou hij de wereld immers eindelijk eens kunnen laten zien dat hij meer in zijn mars heeft dan absurde entertainende romans schrijven.

Absurdisme

Aan absurdisme is echter geen gebrek in De Joodse Messias, het verhaal van Xavier Radek, wiens grootvader met oprecht enthousiasme en veel vertrouwen in de vooruitgang de SS heeft gediend. Xavier heeft zich mede vanwege die familiegeschiedenis voorgenomen om de joden te troosten en probeert dit in het boek dan ook achtereenvolgens met liefde, literatuur, schilderkunst en politiek. Voor dit grote troostplan, dat z'n lege leven zin moet geven, doet hij zich voor als jood, sluit zich aan bij de zionistische jeugd en laat zich (op een nogal een pijnlijke manier) besnijden.

Als onderdeel van zijn grote troostplan werkt Xavier Radek door de hele roman heen ook aan een vertaling van Mein Kampf in het jiddisch. Alsof die vertaling nog niet symbolisch genoeg is, heeft Grunberg in het boek vele biografische parallellen verwerkt tussen de hoofdpersoon en Adolf Hitler of, zoals de Führer in het boek wordt genoemd, 'je-weet-wel-wie'.

De Joodse Messias is eigenlijk een aaneenschakeling van satires op allerlei maatschappelijke gebeurtenissen: stille tochten en preventieve oorlogen, idealisme en nihilisme, orthodoxe joden, liberalen, zionisten, pretentieuze kunst, xenofobie en multiculti, enzovoort.

Het is een boek vol omkeringen en provocerende pseudo-logica die doen denken aan de grotesken van Paul van Ostaijen. Om bijvoorbeeld de moeder van de hoofdpersoon te citeren: 'De grootste fout van het fascisme was de strijd tegen de Israëliet. Als het fascisme de Israëliet had ingelijfd, als het fascisme tegen de Israëliet had gezegd: doe mee, laten we onze krachten bundelen, dan was het fascisme nu nog een vitale stroming geweest, de belangrijkste stroming in Europa was het dan geweest. Kijk naar de Palestijnen. De Israëliet is van nature een fascist, het zit in zijn bloed, het stroomt door zijn aderen.'

Worsteling

Maar of het nou om heroïne of om water gaat, uiteindelijk is elke overdosis absurdisme schadelijk. Jaja, nu weten we het wel, dacht ik toen ik ergens op bladzijde driehonderdenzoveel was aanbeland. Ik worstelde met de éénvormige omkeringen en soms wel erg melige maniëristische bedenksels van Grunberg. Het is geen toeval dat de vroegere grootmeester van de omgekeerde maatschappelijke en politieke logica, Paul van Ostaijen, zo wijs was om nooit een groteske langer dan 43 pagina's te schrijven.

Aan het slot van het boek komt de hoofdpersoon aan in Israël en bouwt daar een politieke carrière op. Als kers op de taart ontketent hij uiteindelijk de derde wereldoorlog, als leider van een coalitie van historische vijanden van het Westen. Zoals de nakomelingen van de eeuwenlang vervolgde joden (Israël), de uitgemoorde Indianen (Mexico) en de arme voormalige door het Westen gekoloniseerde landen (Bangladesh).

Omdat het Westen Israël zelf heeft gecreëerd, maakt volgens de logica van Grunberg natuurlijk ook Hamas onderdeel uit van die coalitie. Samen nemen ze wraak op hun eeuwenoude vijand. Welkom in de Apocalyps! Het geeft me het gevoel dat Grunberg na het schrijven van 400 pagina's het verhaal maar heeft afgeraffeld.

Blijkbaar kwam de deadline van de uitgever iets te vroeg en schreef Grunberg tussendoor te veel columns, eisten de voorbereiding op z'n tv-werk voor R.A.M. en het uit z'n hoofd leren van de teksten voor de reclames van de Telefoongids te veel tijd, gaf hij te veel optredens of reisde hij te veel de wereld rond, om zich de tijd te kunnen veroorloven het manuscript even te laten liggen om het vervolgens vanaf het midden nog eens grondig te herschrijven.

Realisme

Philip Roth koos voor zijn roman The Plot Against America voor een al net zo absurde insteek. Stel dat Amerika in de Tweede Wereldoorlog niet de kant van Engeland had gekozen, maar een verdrag met Duitsland had afgesloten? De auteur beschrijft hoe de hoofdpersoon, een vroeg wijze joodse jongen die toevallig ook Philip Roth blijkt te heten, met zijn joodse familie de Tweede Wereldoorlog in het met Duitsland bevriende Amerika heeft beleefd.

Waar Grunberg via het absurdisme op satirische wijze met de geschiedenis en de politiek speelt, heeft Roth juist voor een radicaal andere weg gekozen, die van het realisme. Hij maakt veelvuldig gebruik van historische politieke feiten om de fictieve geschiedenis voor de lezer tot leven te wekken.

Lijken de personages van Grunberg in een wereld van bordkarton rond te lopen, bij Roth krijg je juist het gevoel alsof niet de geschiedenis die wij kennen maar dit boek de waarheid vertelt. En helaas, als je naar aanleiding van de verwijzingen wat onderzoek verricht, kom je er uiteindelijk achter dat de feiten in het boek eigenlijk helemaal niet zo onrealistisch zijn.

In The Plot Against America worden de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 1940 niet door Roosevelt gewonnen, maar door de hyperpopulaire volksheld en luchtvaartpionier Lindbergh, die in z'n vrije tijd ook nog eens een felle antisemiet en bewonderaar van Hitler is. Hij draagt dan ook niet zonder trots het Kruis van Verdienste van de Duitse Adelaar, een gouden medaillon met vier swastika's, dat op bevel van de Führer door Göring aan hem is uitgereikt.

In werkelijkheid besloot Lindbergh, ondanks aandringen van verschillende prominente Republikeinen, uiteindelijk om zich voor de verkiezingen niet verkiesbaar te stellen. Roth echter laat Lindbergh een voortvarende verkiezingscampagne voeren, met het populisme van iemand die zich het imago van een anti-politicus aanmeet. Als lezer twijfel je er nauwelijks nog aan of Roosevelt zou zijn verslagen als Lindbergh destijds in werkelijkheid aan de verkiezingen had deelgenomen.

Dilemma's

Philip Roth sleurt de lezer op een extreem subtiele wijze mee in een achtbaan van dilemma's over oorlog en vrede, over individu en collectief, over democratie, integratie en natuurlijk ook over de geschiedenis. Is er in de grote wereldgeschiedenis, zoals die ons op school wordt bijgebracht, wel een logische lijn van oorzaak en gevolg of van goed en slecht te vinden, of is het in wezen het resultaat van een aaneenschakeling van toevallige incidenten?

Als dit boek je als lezer niet even doet twijfelen aan je standpunten over al deze thema's, als het niet minstens even al jouw waarheden aan het wankelen brengt, dan wordt het hoog tijd voor een psychiater om er achter te komen waar het met jou op het emotionele vlak mis is gelopen. En als Roth, als eeuwig genoemde kandidaat, na dit boek nog steeds niet binnen een paar jaar de Nobelprijs der Letteren toegewezen krijgt, is dat eerder een devaluatie van die prijs dan een leegte op Roth's palmares.

Misschien is daarom bij nader inzien de vergelijking tussen de boeken van Grunberg en Roth als insteek van deze recensie niet bijster eerlijk. Het is een vergelijking tussen een werelds en polder niveau. Het is alsof je een topseizoen van Zinedine Zidane vergelijkt met het afgelopen seizoen van Rafaël van der Vaart.

Automatische piloot

Op het moment dat ik The Plot Against America nog niet had gelezen en ik van De Joodse Messias nog niet eens op de helft was aanbeland, noteerde ik dat ik Grunbergs boek, hoe het ook af zou lopen, als de meest fascinerende Nederlandstalige roman sinds Tom Lanoye's Monster-trilogie beschouw.

Aan Grunbergs talent hoeft dan ook niemand te twijfelen. Als hij echter ooit een meesterwerk zou willen schrijven dat zelfs maar enigszins in de buurt van het niveau van Roth komt, zal eerst iemand hem daartoe opdracht moeten geven. Vervolgens dient er genoeg geld op z'n bankrekening te worden gestort opdat de man gedurende een jaar geen tijd verspilt aan andere bezigheden.

Ondanks de grote thema's die Grunberg aansnijdt en ondanks de ambitie die hij in interviews vertoont, lijkt hij immers ook De Joodse Messias merendeels gewoon op z'n automatische piloot met de welbekende ironische post-moderne mengstijl te hebben geschreven, zoals z'n vroegere romans en z'n dagelijkse columns.

De Joodse Messias, Arnon Grunberg, 495 Pagina's. Vassallucci. ISBN: 9050005144

Het Complot Tegen Amerika, Philip Roth, 430 Pagina's. Uitgeverij Meulenhoff. ISBN: 9029075821

Naar boven