|
'De
Nederlandse regering vermoordde Hannie Schaft'
De Velser affaire is na de oorlog ontstaan: leden van de politie en 'verzetsmensen' bleken joden, communisten en linkse idealisten aan de Duitsers te hebben verraden. Er wordt gezegd dat dit vanuit Londen werd aangestuurd door de Nederlandse regering in ballingschap. Dit laatste is de stellige overtuiging van Conny Braam.
Voormalig anti-apartheidscoryfee Conny Braam schreef een romantrilogie over drie rampen die IJmuiden heeft gekend: het graven van het Noordzeekanaal aan het einde van de negentiende eeuw en de Eerste en Tweede Wereldoorlog. 'Het Schandaal', het derde deel, handelt over de Tweede Wereldoorlog, waarin de Velser affaire centraal staat. Het boek speelt zich af in Velsen en IJmuiden. De hoofdpersoon, Susan Boerhaave, is geïnspireerd door de zusters Freddie en Truus Oversteegen uit IJmuiden, die met hun plaatsgenoot Jan Bonekamp in de verzetsgroep van Hannie Schaft hebben gezeten. Schaft werd verraden en door de Duitsers gefusilleerd. Na talloze gesprekken met oud-verzetsstrijders is Braam ervan overtuigd geraakt dat er ,,een enorm smerig spel'' is gespeeld. De Velser affaire is de afgelopen decennia meerdere malen onderzocht. De laatste keer kwam de affaire aan de orde tijdens de zaak Pieter Menten in 1977. Na het verschijnen van Het Schandaal, nu een jaar geleden, zijn er stemmen op gegaan om de Velser affaire opnieuw, mogelijk voor de dertiende keer, te onderzoeken. Voor haar boek heeft Braam zich gebaseerd op werkelijk bestaande of bestaand hebbende personen, waarvan sommige reeds eerder in kranten en publicaties met naam zijn genoemd. De kwestie werd steeds weer in de doofpot gestopt vanwege de mogelijke betrokkenheid van belangrijke politici uit die tijd.
Wat was uw motivatie om de trilogie te schrijven? Braam: ,,Toen ik een jaar of acht was heb ik een belofte gedaan aan mijn grootvader. Hij wilde dat ik later de familiegeschiedenis zou beschrijven waarover hij me uitvoerig verteld had. Na een aantal boeken over de anti-apartheidsstrijd in Zuid-Afrika kreeg ik behoefte die belofte in te lossen. Niet alleen de familiegeschiedenis fascineerde me maar vooral IJmuiden, de plek waar zij zijn neergestreken halverwege de negentiende eeuw. Ik heb gezocht naar momenten in de geschiedenis van deze jonge plaats die van belang zijn om te begrijpen naar wat er in het laatste deel van de trilogie aan de orde komt, de Velser affaire.''
Waar komt die binding met IJmuiden vandaan? ,,Mijn familie woonde al in het woeste duingebied voordat IJmuiden aan de oever van het Noordzeekanaal ontstond. Ze hebben het graven van het kanaal meegemaakt, het ontstaan van IJmuiden, de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Ze zijn tot 1940 de doodgravers van IJmuiden geweest. Mijn vader heeft tijdens de laatste oorlog de plaats moeten verlaten en, getraumatiseerd als hij was, wilde er niet meer naar terugkeren. Zodoende ben ik geboren in Arnhem. Maar mijn hart ligt in IJmuiden, waar mijn grootvader naast de begraafplaats woonde. Hij is van grote invloed geweest op mijn leven. Pas nadat ik drie romans over IJmuiden had geschreven was er ineens een kans om me daar te vestigen en wel in een voormalige zeilmakerij naast het huisje van mijn opa en naast de begraafplaats. Ik ben dus teruggekeerd op voorvaderlijke gronden. Ook mijn volgende boek over een voormalig BVD-agent speelt zich in IJmuiden af.''
Wat heeft u doen besluiten om de affaire in romanvorm te beschrijven in plaats van een reconstructie van de feiten? ,,Omdat ik het verhaal wilde vertellen gezien door de ogen van Susan, de jongste betrokkene. Nadat zij haar zware verzetsdaden pleegde had ze de leeftijd van mijn dochter, 19 jaar. Tijdens het onderzoek werd mij pas duidelijk hoe gruwelijk deze affaire is geweest en wat het moet hebben betekend voor zo'n jong meisje. Mij is gebleken dat de romanvorm harder aankomt dan een pure reconstructie van de feiten, die overigens nog voor een flink deel onderzocht moeten worden. De lezer kan zich beter inleven in de traumatische gevolgen die het verraad heeft gehad op de hoofdpersonen. Daarbij geeft een roman de kans om je als lezer aan één kant te scharen, in dit geval de linkse verzetsstrijders wiens verhaal nooit serieus is genomen.''
Heeft de Nederlandse regering vanuit Londen daadwerkelijk opdracht gegeven communistische verzetsstrijders zoals Hannie Schaft uit de weg te ruimen? ,,In mijn boek stel ik dat linkse mensen, zoals Hannie Schaft, in opdracht van de Nederlandse regering in Londen uit de weg zijn geruimd. Dit heb ik kunnen doen omdat ik daar voldoende aanwijzingen voor heb. Maar ik heb een roman geschreven, wetenschappelijk onderzoek zal dat hard moeten maken. Ikzelf heb de overtuiging dat, mits er goed gezocht wordt, er heel wat verbazingwekkende feiten boven tafel zullen komen.''
Welke Nederlandse verantwoordelijkheden hebben dan vanuit Londen aan de basis gestaan van het verraad? ,,Die vraag is voor mij moeilijk te beantwoorden. In Londen zat tijdens de oorlog niet alleen de regering en een deel van de Oranje's, maar ook topfiguren uit het bedrijfsleven en andere toentertijd invloedrijke figuren die er veel baat bij hadden dat de politieke situatie in het naoorlogse Nederland weer door hen gecontroleerd zou worden. Het grote aandeel van het linkse verzet moet hen een doorn in het oog zijn geweest, om het mild uit te drukken. Waarschijnlijk hebben ze een bijna hysterische angst ontwikkeld voor wat zij zagen als het communistisch gevaar. Vergeet niet dat tijdens de Tweede Wereldoorlog de koude oorlog al begonnen was. Ze waren doodsbenauwd voor de politieke invloed die de communisten mogelijk zouden krijgen na de bevrijding.''
Waarom zouden juist verzetsmensen hun communistische medestrijders vrijwillig over hebben geleverd aan de Duitsers? ,,Deze zogenaamde verzetsmensen waren in veel gevallen pas tot het verzet toegetreden na september '44. In het geval van Velsen betrof het bijvoorbeeld politierechercheurs die de hele voorgaande oorlogsperiode hadden gecollaboreerd met de Duitsers. Zij moeten vanwege hun contacten met de bezetters zeer bruikbaar zijn geweest, tot op hoog niveau. Denk bijvoorbeeld aan SD'er Willy Lages. Het betreft hier politiemensen die tijdens de eerste oorlogsjaren gearresteerde communisten persoonlijk afleverden bij de SD, de Duitse geheime dienst gestationeerd in Amsterdam. Deze mensen werden na de oorlog notabene geroemd om hun verzetsdaden.''
Heeft voormalig SD-er Pieter Menten tijdens zijn proces eind jaren '70 gebluft toen hij zei in bezit te zijn van een bevel uit het bevrijde zuiden van Nederland om een aantal communistische verzetsmensen in de regio Haarlem om zeep te helpen? ,,Dat kan ik niet met stelligheid zeggen. Zeker is wel dat hij heel veel geweten heeft over de Velser affaire en met succes die kennis in de strijd heeft geworpen. Een orgineel bevel uit oktober '44 om namen en adressen van communisten door te geven aan illegale commandanten die aan de leiband van Londen liepen, heb ik wel in mijn bezit. Dat ligt veilig in een kluis, zeg ik er maar voor alle zekerheid bij.''
Wie hadden er na de Tweede Wereldoorlog belang bij om de Velser affaire in de doofpot te stoppen? ,,Dezelfde figuren en mogelijk ook personen die politiek dicht bij hen stonden. Natuurlijk ook degenen die bij de uitvoering van dit grootse verraad betrokken waren. Hoe sterk de wens was deze zaak in de doofpot te stoppen blijkt uit allerlei documenten en zeker ook uit de bedreigingen ten overstaan van de personen die erover wilden getuigen.''
Welke bronnen heeft u zoal geraadpleegd voor het schrijven van Het Schandaal? ,,Ik kan helaas niet meer bronnen noemen dan die worden vermeld in het boek. Sommige ondervraagden willen niet genoemd worden uit angst, anderen uit bescheidenheid. Ik vind het ook niet van groot belang voor een roman om alle bronnen te vermelden. Het is hoe dan ook een reconstructie die ik voor mijn rekening neem.''
Getuigen uit de Tweede Wereldoorlog durven er nu, zestig jaar later, nog steeds niet in het openbaar over te praten. Men is nog steeds bang voor represailles. Uit welke hoek kunnen zij nu nog een doodsbedreiging verwachten? ,,Als ik dat met zekerheid wist zou ik ervoor kunnen zorgen dat die mensen bescherming krijgen. Maar net als na de oorlog zijn de lieden die liever niet zien dat het verleden weer tot leven wordt geroepen, goed afgedekt. Vergeet niet dat de Velser affaire mogelijk een topje van de ijsberg is, mocht het landelijk of zelfs Europees spelen, dan zijn er grote belangen in het spel.''
U denkt dat er meerdere van dit soort affaires zijn geweest tijdens en na de oorlog in Nederland? ,,Ik ben ervan overtuigd dat de Velser affaire niet op zichzelf staat, dat het een landelijke zaak is geweest. En mogelijk zelfs iets dat in meerdere Europese landen heeft gespeeld. Er zijn zeer sterke aanwijzingen dat bijvoorbeeld ook in België, Frankrijk en Italië pogingen zijn ondernomen met name de communisten, vlak voor het einde van de oorlog, ernstig te verzwakken, bijvoorbeeld door ze in handen van de Duitsers te spelen of te laten afmaken door zogenaamde verzetsmensen.''
Het boek is de aanleiding geweest voor het feit dat het NIOD aanstalten maakt om de Velser affaire wederom nader te onderzoeken. Dat zal u goed doen. ,,Dat de gemeenteraad van Velsen, waartoe IJmuiden behoort, na verschijning van mijn boek een motie indiende waarin de burgemeester werd verzocht te bekijken of een nieuw onderzoek mogelijk is, heeft me zeer verbaasd. Vervolgens hebben er gesprekken met het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) plaatsgevonden, waarvoor ik ook uitgenodigd ben. De burgemeester is van oordeel dat het NIOD het aangewezen instituut is om te onderzoeken of er voldoende nieuwe gegevens zijn die een uitgebreid onderzoek rechtvaardigen. Het NIOD heeft zich bereid verklaard hiertoe pogingen te willen ondernemen. Maar er moeten nog heel wat obstakels uit de weg worden geruimd, zoals financiering en wie het vooronderzoek gaat doen. Mij blijft niets anders over dan in ongeduld af te wachten. Het is van groot belang dat deze zaak tot op de bodem wordt uitgespit. Tenslotte zou de Velser affaire weleens van grote invloed kunnen zijn geweest op het naoorlogse politieke gebeuren in Nederland.''
Wat zal u rol zijn in dit onderzoek? Zal u ondervraagd worden? Gaat u uw archief ter beschikking stellen? ,,Ik heb begrepen dat ik betrokken blijf bij een eventueel onderzoek. Natuurlijk trek ik mij als romanschrijfster bescheiden terug als de historici aan het werk gaan. Maar ik zal het met argusogen blijven volgen. Of ik mijn archief ter beschikking stel, hangt af van de uitgangspunten voor het onderzoek.''
Hoe betrouwbaar acht u het NIOD, dat wordt gefinancieerd door de overheid? ,,In dit stadium is het voor mij onverstandig me uit te spreken over het NIOD. Laat ik zeggen dat het me zal verheugen als ze, zestig jaar na de oorlog, toch nog eenmaal, aangezet door de Velser gemeenteraad, aan een onderzoek beginnen.''
Wegens omstandigheden heeft dit interview op verzoek van de redactie via e-mail plaatsgehad.
Het
Schandaal, Conny Braam. Meer
lezen, bezoek de site
van Stichting Onderzoek Velser Affaire
|
|