Ravage #15
26 november 2004

● Ravage   ● Archief    ● Overzicht 2004    ● Overzicht #15

Fatwa over de polder

De politica Ayaan Hirsi Ali wordt reeds geruime tijd met de dood bedreigd. Haar felle strijd tegen de uitwassen van de islam wordt niet door iedereen gewaardeerd. Wordt het geen tijd om voor haar een solidariteitscomité in het leven te roepen? En moeten burgers zelf iets ondernemen tegen moslimfundamentalisme?

Marina Groen
Alex van Veen

In 1989 riep de Iraanse geestelijk leider Khomeini de fatwa uit over de Britse schrijver Salman Rushdie. Aanleiding vormde het boek 'De Duivelsverzen', een literair boek dat de heren ayatollahs in Iran op een dag kennelijk koud op hun burka is gevallen.

Het doodsvonnis dat over de man werd uitgeroepen leidde tot een storm van verontwaardiging. Begin jaren negentig sloten in Nederland schrijvers en opiniemakers de handen ineen en richtten een steuncomité voor Rushdie op. Aanleiding vormde het bezoek van de schrijver aan Amsterdam.

Het werk van het comité was voornamelijk politiek van aard, vertelt Chris Keulemans, een van de oprichters. ,,We probeerden de Nederlands regering ervan te overtuigen dat ze in alle contacten met hun Iraanse ambtsgenoten de kwestie moesten aankaarten, en in de tussentijd geen economische of politieke banden met Iran moesten aangaan'', zegt Keulemans, die zelf ook schrijver is.

Het comité werd ook gebruikt voor discussies en publicaties over de geschiedenis van de islam, begrip van de kwesties die Rushdie aanroerde in zijn werk, en meer in het algemeen de dialoog tussen Nederlandse schrijvers en politici en islamitische denkers en woordvoerders.

Politieke steun

Keulemans ziet een dergelijk comité er niet zo snel komen voor Ayaan Hirsi Ali. ,,De situatie van Hirsi Ali is anders. Er is geen sprake van een internationale bedreiging, dit is een nationale kwestie. Verder is het niet noodzakelijk dat een comité van schrijvers en intellectuelen de politiek ervan moet overtuigen in actie te komen. De politiek doet in deze al eerder te veel dan te weinig.''

Toch vindt hij het belangrijk dat er vanuit de intellectuele en culturele hoek steun wordt betuigd aan Hirsi Ali. ,,Zij moet vrij zijn haar werk te kunnen doen en zich uit te spreken. Intellectuelen en schrijvers moeten laten zien dat Ayaan niet alleen staat, en dat dus een open discussie over de islam in Nederland niet zal staken wanneer haar het werken onmogelijk wordt gemaakt'', aldus Keulemans.

Hoewel hij regelmatig haar analyse over islamitische vrouwenonderdrukking deelt, is hij het lang niet altijd eens met de oplossingen die de politica ervoor aandraagt. Desondanks zal Keulemans zich graag aansluiten bij een op te richten steuncomité. ,,Gelijk Rushdie die ook nog altijd niet veilig is voor een individuele moordenaar, zo zal ook Ayaan altijd gevaar blijven lopen. Aan publieke oproepen haar te doden moet een einde komen.''

Links contra rechts

De schrijfster Karin Spaink vindt ondersteuning van Hirsi Ali overbodig. ,,Haar probleem ligt niet in het voor het voetlicht brengen van haar ideeën over de islam. Ayaan krijgt inhoudelijk steun genoeg, van Wilders, van de Burke Stichting, maar vaak ook van haar eigen partij, de VVD. En de pers heeft nog altijd een gewillig oor voor haar opvattingen.''

Volgens Spaink zouden 'progressieve denkers' in deze ook een buitengewoon raar figuur slaan als er vanuit linkse hoek een steuncomité voor een rechtse politica wordt opgericht. ,,Wat ik me wel zou kunnen voorstellen is dat er moslims en ex-moslims opstaan die zeggen Hirsi Ali's kritiek op de islam te delen, maar dat gebeurt dan weer niet. Ook liberale moslimdenkers steunen haar te weinig, wat wellicht iets zegt over de toon en inhoud van Hirsi Ali's kritiek.''

Het grootste probleem voor Hirsi Ali is dat zij haar leven niet zeker is, vindt Spaink. ,,Dit werd begin deze maand op brute wijze onderstreept: Van Gogh werd afgeslacht om haar deze boodschap te bezorgen. Die moord moet haar op haar grondvesten hebben doen trillen. Maar om die moord af te wijzen hoeft er geen steuncomité van bezorgde progressieve denkers te worden opgericht. De afkeuring was massaal.''

Ook Milo Anstadt, de joodse schrijver die onlangs door de Poolse overheid werd geëerd voor zijn literaire werk, vindt de oprichting van een steuncomié onnodig. ,,Zolang Hirsi Ali in zo ruime mate steun en bescherming van de overheid ontvangt, zie ik geen noodzaak mij speciaal voor haar in te zetten. Laat ik mij er dus toe beperken haar het beste toe te wensen'', laat Anstadt weten.

Schuilkelder

,,Ach, een steuncomité... dat kan per definitie niet veel meer betekenen dan een symbolische daad, waarbij de ondertekenaars zich solidair verklaren'', verzucht Pamela Hemelrijk, de columniste die in de geest van Theo van Gogh frequent de giftige pen hanteert en in ruil daarvoor door meerdere redacties de wacht werd aangezet.

Hemelrijk: ,,Ik zal mijn naam met alle liefde aan het initiatief verbinden, maar over het effect maak ik mij geen enkele illusie. Wat heeft Hirsi Ali op dit moment aan steuncomité's? Een schuilkelder heeft ze nodig! Ze is door de islamic jihad kogelvrij verklaard!''

Volgens Saskia Poldervaart, docente Vrouwenstudies aan de Universiteit van Amsterdam, wordt er binnen feministische kringen vooral druk gediscussieerd over de wijze waarop Hirsi Ali haar persoonlijke strijd voert tegen de islam en haar uitwassen. ,,Mijn grootste bezwaar tegen Hirsi Ali is dat ze een oppositie kweekt tussen de zogenaamde vrije progressieve westelijke cultuur en de onderdrukkende, achterlijke moslimcultuur.''

Poldervaart stoort zich vooral aan het feit dat de politica over 'de' islam spreekt. ,,Daarmee ontkent ze de vele variaties die deze religie kent (net zoals 'het' christendom) en ook dat er een groot verschil is tussen de uiteenlopende interpretaties van de Koran en de daarmee samenhangende verschillende islamitische culturen.''

Haat

In haar haat tegen de (door haar eenduidig opgevatte) islam-traditie, wil Hirsi Ali vooral laten zien hoe slecht de islam is. Poldervaart: ,,Ze weet dat mensen in het Westen daar heel gevoelig voor zijn. Haar, overigens terechte strijd tegen de mishandeling van vrouwen beperkt zich tot islam-vrouwen, waarmee ze negeert dat vele niet-islam vrouwen ook worden mishandeld en dat het meeste mannengedrag tegenover vrouwen los staat van religie.''

Desondanks vindt Poldervaart de inzet van Hirsi Ali om de positie van moslimmeisjes en -vrouwen te verbeteren dapper en lovenswaardig, maar ze had ook kunnen bedenken dat ze met haar film 'Submission' deze vrouwen nooit kan bereiken. ,,Het tonen van vrouwenlichamen gehuld in doorschijnende gewaden, met Koranteksten op naakte lichamen doen islamvrouwen al van zo'n film afwenden voordat de boodschap is begonnen.''

Ondanks deze kritiek vindt Poldervaart de oprichting van een steuncomité meer dan wenselijk. ,,Het is schandalig dat Hirsi Ali moet onderduiken en alleen met bodyguards in de openbaarheid kan treden. Zo'n comité zou de afschuw moeten uitspreken tegen elke vorm van fundamentalisme dat mensen met de dood bedreigt, én dat Hirsi Ali zich vrijelijk moet kunnen bewegen, waar dan ook.''

Fundamentalisme

De achtergrond van de moord op Theo van Gogh, en de talloze doodsbedreigingen aan het adres van politici, schrijvers en andere critici van de islam, vindt veelal z'n oorsprong in het moslimfundamentalisme. Ook in de westerse samenleving hebben deze religieuze fanaten vaste grond onder de voeten gekregen.

Een deel van deze fundamentalisten vertoont dermate haatdragend gedrag jegens de ongelovige gemeenschap, dat hun denkwijze verdacht veel lijkt op religieus fascisme. Deze haat draagt men in sommige gevallen over via de moskee, of via geschriften zoals op websites.

Wordt het niet tijd dat we daar vanuit de (nu nog) vrije samenleving wat aan doen? We legden deze vraag voor aan de medewerkers van Kafka, een onderzoeksbureau dat de bewegingen van extreem-rechtse personen en organisaties in dit land op de voet volgt. Hoeveel religieuze fascisten kent dit land en dreigt er meer te gebeuren na Van Gogh?

,,De kracht van onze onderzoeksgroep ligt in onze opgebouwde kennis over extreem-rechts in Nederland. Door gebrek aan taalkennis en inzicht in de wereld van de fundamentalistische moslims zou het ons nooit lukken om een dergelijk kennisniveau op te bouwen over deze radicale religieuze groeperingen'', laat Kafka in een geschreven reactie weten.

Wel is het zo dat er de komende periode beter wordt gekeken ,,naar bestaande dwarsverbanden tussen radicale neonazi's en fundamentalistische islamieten in hun beider strijd tegen Israël en de joden. Zo loopt de Groningse neonazi Eite Homan regelmatig mee met de jaarlijkse anti-Israël demonstratie, welke moslims traditioneel op de laatste vrijdag van de ramadan organiseren. En de Duitse neonazi Michael Krick, die in Den Bosch woont, sprak lovende woorden over Mohammed Bouyari die Theo van Gogh vermoordde.''

Polarisatie

In de discussie over de aanpak van het moslimfundamentalisme stoort Saskia Poldervaart zich voortdurend aan de tendentieuze berichtgeving die ,,past in de huidige polarisatie die aangewakkerd wordt door allerlei media en een aantal politici die bijna handenwrijvend wachten op de oorlog tussen 'zij en wij'.''

,,Vergeten wordt dat ook zonder moslimfundamentalisme er in 'onze westerse samenleving' veel groepen worden gediscrimineerd'', zegt Poldervaart, ,,namelijk iedereen die buiten de nog steeeds dominante norm valt van wit-, man-, hetero-, (geprofessionaliseerde) middenklasse- en lichamelijk gezond-zijn. Door alle aandacht op de moslims te richten en deze als grote vijand af te schilderen, hoeft 'het Westen' minder over haar eigen discriminerende ideeën en praktijken na te denken.''

Cijfers kunnen volgens Poldervaart soms helpen om inzicht te krijgen om welk deel van de 'islamitische jeugd die wordt beïnvloed door het moslimfundamentalisme' (een zinsnede uit de aan haar voorgelegde vraag van Ravage die door haar als tendentieus wordt beschouwd -red.) het eigenlijk gaat.

Poldervaart: ,,Tien procent van de Nederlanders is migrant en daarvan is de helft moslim. Van die 5 procent moslims is ongeveer 5 procent fundamentalistisch (65.000, -red.), dus 95 procent is dat niet. Ik weiger bij voorbaat de banvloek over alle moslims uit te spreken, net zomin als ik alle dierenrechten-activisten verantwoordelijk houd voor de moord op Pim Fortuyn.''

Wereldwijde toename

Poldervaart vindt het wel beangstigend dat het fundamentalisme overal toeneemt, ook van andere religies. ,,Denk bijvoorbeeld aan het christenfundamentalisme in Amerika waar de laatste jaren een aantal artsen die in abortusklinieken werken zijn vermoord. Ook Rabin is vermoord door een joodse fundamentalist, Siks en Hindu-militanten die elkaar uitmoorden.

In het vorig jaar verschenen boek 'Strong Religion: The Rise of Fundamentalisms around the World' wordt aangetoond dat religieuze fundamentalisten wereldwijd op veel punten overeenkomsten vertonen. Om het geweld dat met dit fundamentalisme samenhangt tegen te gaan pleiten de auteurs, als conclusie van hun studie naar 80 religieus-fundamentalistische organisaties, voor democratisering en economische en politieke hervormingen.

Zelf zou Poldervaart ervoor willen pleiten om polarisaties te vermijden en dualismes (westers-moslims, onderdrukker-slachtoffer, wij-zij, etc.) te doorbreken. ,,Vanuit Vrouwenstudies op de universiteit wordt al jaren onderwezen hoe funest dualismes -en gefixeerde identiteiten- zijn en wordt de studenten geleerd dat zulke dualismes (ook tussen man-vrouw, hetero-homo) 'geconstrueerd' zijn vanuit bepaalde historisch-politieke omstandigheden.''

Poldervaart probeert zich tegen allerlei discussies aan te bemoeien om dit laatste punt zoveel mogelijk duidelijk te maken. ,,Maar dat helpt alleen als ik en andere 'westerlingen' onze handen ook in eigen boezem steken: de tegenstelling tussen 'wij' (zogenaamd beschaafd, vrouwvriendelijk en zonder homohaat) en 'zij' (niet-beschaafd, gewelddadig, enz.) wordt ook vanuit het Westen aangewakkerd.''

Referentiekader

De islam kent veel - al dan niet politiek georiënteerde - geloofsgemeenschappen, variërend van ultra-orthodox tot uiterst liberaal in de leer. In Nederland hangen moslims doorgaans een gematigde stroming aan, waarin de beleving van de religie als privé-aangelegenheid wordt beschouwd.

,,Religie is wel het belangrijkste referentiekader in hun leven'', zegt Roemer van Oordt, politicoloog en verbonden aan het projectontwikkelings- en onderzoekscollectief Zasja. ,,Recent onderzoek onder Marokkaanse en Turkse jongeren in Amsterdam en Rotterdam toont aan dat hun verwantschap met de islam veel sterker is dan de oriëntatie op het land van herkomst of op Nederland.''

De meeste imams en korandocenten dragen geen emancipatorische, maar evenmin een extremistische boodschap uit, ook niet over vrouwen en homoseksuelen. Daar is door wetenschappers, de AIVD en de schoolinspectie uitgebreid onderzoek naar gedaan. Uitzonderingen, waaronder imam El Moumni, worden strafrechtelijk vervolgd.

De anti-westerse houding, zelfs van fundamentalisten, wordt volgens Van Oordt dan ook lang niet altijd ingegeven door irrationele, religieus gemotiveerde vijandigheid. Zeker niet tegen christenen en joden, die in de Koran een beschermde status hebben.

Identificatie

,,Politieke ontwikkelingen in de regio's waar hun wortels liggen of waar een sterke identificatie mee is, hebben daarop meer invloed'', vervolgt Van Oordt. ,,Vooral de expliciete ondersteuning van de Amerikaanse Midden-Oostenpolitiek, gesymboliseerd door het sturen van troepen naar Irak en de onvoorwaardelijke steun aan de bezettingspolitiek van Israël, vergroot het onbegrip. Daar komt bij dat er nog altijd sprake is van structurele achterstelling en discriminatie.''

Radicaliserende beïnvloeding komt volgens Van Oordt vooral van buitenaf: door internationale verspreiding van literatuur, audiovisueel materiaal en de opkomst van satellietzenders en internet. Die toegang tot informatie verklaart deels de terugloop in het moskeebezoek in het afgelopen decennium.

Van Oordt: ,,Het onvermogen van veel imams om de jongere generaties aan zich te binden - vooral ingegeven door een ontoereikende kennis van de Nederlandse taal en samenleving, maar ook vaak door een slechte theologische opleiding - is een andere reden.''

Om radicale tendenzen op langere termijn in te dammen, zou het volgens Van Oordt goed zijn dat de discussie over een (liberale) imam-opleiding op universitair niveau in Nederland nu eindelijk geconcretiseerd wordt.

Ook is positieve aandacht voor de groeiende emancipatie van moslimvrouwen vanuit eigen kring essentieel, waarbij het werk van vrouwen als Riffat Hassan (theologe) en Fatima Mernissi (sociologe) een rol vervult die - anders dan bij Ayaan Hirsi Ali - aanzet tot positieve publieke discussie.

Repressie

Het sluiten van moskeeën, het uitzetten van imams of de afschaffing van de dubbele nationaliteit werkt volgens Van Oordt averechts. ,,Deze maatregelen zijn juridisch aanvechtbaar, onuitvoerbaar of in strijd met de scheiding tussen Kerk en Staat.''

Versterkt door de eenzijdige beeldvorming en berichtgeving ontstaat hierdoor juist een benauwend leefklimaat voor de overgrote meerderheid van gematigde moslims, dat met inachtneming van de hier geldende regels, maar met behoud van hun rechten wil samenleven. Oorlogsretoriek van prominente politici en aanslagen op islamitische instituties verzieken de verstandhouding verder.

Om aan het politieke klimaat structureel iets te veranderen en de voedingsbodem voor radicalisering zoveel mogelijk weg te nemen, zal positief vorm gegeven moeten worden aan de verhoudingen tussen verschillende bevolkingsgroepen en aan de invulling van volwaardig burgerschap.

Van Oordt: ,,Naast een intermediaire functie, publicatie en onderzoek, heeft Zasja projectontwikkeling voor ogen die specifiek gericht is op wederzijdse kennisoverdracht, emancipatie en participatie van moslimvrouwen én mannen, en op bewustwording over gevolgen van negatieve beeldvorming, achterstelling en discriminatie bij de schooljeugd.''

Naar boven