Uit: Ravage #15, 22 nov 2002

In arme landen kunnen mensen veel voor elkaar doen, maar het geld om dat te organiseren is er niet. Het is te duur en moet uit rijke landen komen. Volgens Strohalm is er een oplossing: ontwerp je eigen geld.

Ons huidige geldsysteem maakt zoveel onderdeel uit van ons bestaan, dat je haast zou denken dat we niet zonder kunnen. Toch zijn de alternatieven voor bijvoorbeeld de euro ruimschoots voorhanden. Om die alternatieven te promoten organiseerde de organisatie Strohalm onlangs de conferentie Doorbraak in de Valsche Munters Society in Zeist.

Enkele honderden mensen discussieerden over 'solidaire geldsystemen'. Een solidair geldsysteem is een systeem waarin geld, of een alternatief daarvoor, in beheer is van de gemeenschap en niet in dienst staat van degene die al teveel geld heeft. ,,Wij noemen onszelf valsche munters'', vertelde Strohalm-medewerkster René Eek tijdens de opening van de conferentie. ,,Maar het huidige systeem is niet duurzaam en asociaal. Niet wij, maar zij zijn dus de valse munters.''

Argentinië

Veel conferentiegangers kenden elkaar van initiatieven als NOPPES en andere LETSystemen. LETS is een ruilsysteem waarbij mensen via een punten-systeem diensten en goederen aan elkaar leveren. Door bijvoorbeeld een LETS-genoot te helpen met het schrijven van een sollicitatiebrief kun je met de gespaarde punten iemand vragen voor jou de tuin te doen. Ook dokters en kleine bedrijfjes hebben zich bij een aantal LETS-netwerken aangesloten.

Dergelijke systemen bloeien momenteel zeer op in Argentinië. Door de recente economische crisis is de werkloosheid in dit Zuid-Amerikaanse land verder toegenomen en is er veel welvaart verloren gegaan. Een ruilsysteem dat vijf jaar geleden tussen enkele buurtbewoners spontaan ontstond, is inmiddels uitgegroeid tot een netwerk van ruim zeven miljoen mensen. Deze Argentijnen zijn uit het economische systeem gevallen, maar kunnen wel economisch handelen, dat wil zeggen, producten en diensten leveren. Het ruilsysteem is een manier om de nationale crisis te omzeilen zodat mensen toch hun welvaart kunnen behouden.

Met dit type ruilsystemen wordt een nieuw soort geld geschapen dat alleen binnen het netwerk uitgegeven kan worden. Bedrijven in het Westen hebben dit ook ontdekt en scheppen geld waarbij ze klanten aan zich binden. Airmiles maken producten goedkoper en bij de Kijkshop accepteren ze 'freebees' die bij de BP-benzinestations uitgedeeld worden. Bedrijven nemen hierbij de functie van bank over. Dit valt vooral op bij het concern Ahold waar in de toekomst bij filialen van Albert Heijn en Etos met bonuskaart en bonuspunten betaald kan worden.

Afhankelijkheid

Handig? Niet helemaal, vindt Strohalm. Als grote bedrijven de functie van de bank overnemen, leidt dat tot grotere afhankelijkheid van mensen ten opzichte van die bedrijven. Beter is het om eigen lokale-geld-systemen te ontwikkelen. Strohalm vindt geld namelijk wel nodig om de economie levend te houden. ,,Het is zaak die handel zo te vormen, dat die niet tot verrijking van rijken en tot verarming van armen leidt. Niet tot grotere afhankelijkheid, uitbuiting, vernietiging van natuur en milieu, enzovoorts'', vindt Guus Peterse, medewerker bij Strohalm.

Hoe het huidige systeem afhankelijkheid creëert, wordt onder andere duidelijk met de financiële situatie in Latijns-Amerika. Door een recente crisis gingen in Uruguay alle banken dicht. Er ontstond angst en er werd opeens honger geleden, terwijl in Uruguay de landbouw goed georganiseerd is. Er was geen geld voor handel in voedsel. Toen het IMF een noodkrediet ter beschikking stelde, was dit geld er wel opeens en was de honger opgelost.

De armoede blijft echter bestaan. Want om hier uit te geraken creëren westerse banken en staten geld, en lenen zij die via het IMF uit aan de arme landen tegen hoge rente. Bovendien worden de landen verplicht hun economieën te richten op de wereldmarkt, om zo geld binnen te halen om de rijke landen terug te betalen. Door de rente vloeit het verdiende geld van Zuid naar Noord, van arm naar rijk.

Brazilië betaalt bijvoorbeeld dertig keer meer aan rente dan aan gezondheidszorg. In dit systeem krijgen landen betalingsproblemen en economische crises zullen elkaar in snel tempo opvolgen. Mensen worden zo afhankelijk gemaakt van krachten die buiten zichzelf liggen.

Schelpen

Met eigen lokaal geld wordt dit probleem omzeild. ,,Lokaal geld is duurzamer omdat het een gemeenschap onafhankelijk maakt van de wereldeconomie, omdat geld niet wegvloeit uit de gemeenschap'', vindt Guus Peterse.

Dit wordt bewezen door het LETSysteem, maar ook door bewoners van Papua-Nieuw Guinea. Zij gebruiken schelpen die door vrouwen gerijgd en gebruikt worden om elkaar te betalen voor diensten als kinderopvang. Omdat het alleen geldig is op het eiland, is geld beschikbaar en handel altijd mogelijk tussen de eilandbewoners. Er is geen IMF of staat nodig om het land te 'behoeden' van honger.

Lokaal-geld is net judo, vindt Strohalm. ,,Gebruik de aanval van de tegenstander om eigen doelen te bereiken.'' Mensen in het Zuiden kunnen micro-krediet krijgen, kleine persoonlijke leningen. Als dit geld gebruikt wordt als dekking om lokaal geld te maken, kunnen buurten uit het slop getrokken worden. Dat geld is alleen lokaal geldig en zorgt ervoor dat de lokale bakker, slager en timmerman ervan profiteren.

Een voorbeeld hiervan is de school die in de Braziliaanse stad Fortaleza gebouwd wordt met behulp van kredieten van een ontwikkelingsorganisatie. De architect, bouwvakkers en timmermannen worden niet in dit geld uitbetaald maar in nieuw lokaal geld. Het geld dat bedoeld was voor de bouw van de school, wordt rentevrij uitgeleend aan lokale bedrijfjes zodat ook zij kunnen investeren. Die schuld kunnen zij in lokaal geld, dat van de timmerlui en architecten wordt verkregen, afbetalen. Dit geld blijft in de gemeenschap circuleren en zorgt ervoor dat iedereen meeprofiteert van de bouw van het schooltje.

Multinational

Delen van de basisbeweging van landloze boeren (MST) uit Brazilië gaan ook lokaal geld maken. MST is een beweging van meer dan een miljoen boeren die braakliggend land kraken en zich daarbij beroepen op de grondwet, die zegt dat ongebruikt land de gemeenschap toebehoort. Op die grond bouwen de boeren coöperatieve gemeenschappen en dorpjes op. In samenwerking met Strohalm ontwikkelen zij een geldsysteem dat deze coöperaties met elkaar kan verbinden.

De coöperaties van de boeren vormen ketens. Er is een coöperatie die graan verbouwt, een die de varkens met het graan voedt en een andere die de varkens slacht en het vlees doorverkoopt aan een restaurant in de stad. Wat Strohalm zag, toen zij uitgenodigd werd om over lokaal geld te praten, was in feite een multinational zoals McDonald's, alleen dan een keten gebaseerd op solidaire en lokale verhoudingen.

De boeren hadden echter het probleem dat ze hogere kosten hadden en dat het geld voor investeringen ontbrak. De varkenshouder had een nieuwe vrachtwagen nodig, maar voor dat het geld dat hij daarvoor wil lenen, wordt 60 procent rente gevraagd.

De coöperatie-keten gaat nu eigen geld maken. De keten maakt een coöp-pot, die beheerd wordt door een vertrouwde lokale bank. De boeren brengen nationale munten in en krijgen eenheden van het eigen geld terug. Dat geld wordt gebruikt om onderling de betalingen te verrichten. Als de boeren het buiten de kringloop investeringen om moeten doen, dan kunnen ze renteloos geld lenen uit de pot.

De solidaire economie kan ook uitgebreid worden, door meer ketens erbij te voegen. Dan vergroot het netwerk zich en ontwikkelt het zich tot een eigen economische kringloop met een eigen munt, die door de mensen zelf beheerd wordt.

Bevrijding?

Lokale geldsystemen zijn wezenlijk anders dan de huidige systemen, vindt Strohalm. Dit systeem is minder anoniem en het geld staat in dienst van gemeenschappen, in plaats van de 'wereldmarkt'.  Het leidt tot grotere onafhankelijkheid.

,,Het is een stuk bevrijding'', vindt Henk van Arkel die tijdens de conferentie veel over het MST-systeem vertelde. ,,Het doel is om delen van het systeem te veranderen, zodat gemeenschappen minder afhankelijk zijn van de wereldeconomie.''

Maar wat is dan nog het verschil tussen de eerder genoemde overeenkomst met McDonald's? Dat de zelfstandigheid van de bedrijfjes behouden blijft, zo meent Van Arkel. ,,De enige manier om met zijn allen een gezonde mondiale gemeenschap te vormen, is door lokaal gezonde gemeenschappen te vormen'', vindt hij. Investeringen moeten binnen de eigen economie gedaan worden. ,,Geld dat vervolgens over is, kan geïnvesteerd worden in die regio's die dat nodig hebben. Dat moet de gemeenschap als geheel, die het geld beheert, bepalen.''

Leuk aan het systeem is dat het in Nederland ook ingevoerd kan worden. De LETSystemen kunnen hier een aanzet toe geven. Het enige wat nodig is, zijn boeren en andere producenten die ook mee willen doen. Daarmee komen netwerken tot stand die veel meer dan het huidige systeem een duurzame economie op kunnen bouwen, hoopt Strohalm. Maar hier komen ook tegelijkertijd de beperkingen van dit lokale systeem naar voren.

LETS is een echte markt waar vraag en aanbod bij elkaar komen, waar mensen zelf bepalen hoeveel zij voor de producten vragen. Iets wat schaars is, is duurder dan iets wat meer mensen kunnen. Dit biedt openingen voor nieuwe ongelijke structuren van verschil in welvaart en verschil in macht.

Democratie

Bovendien staat het allerminst vast dat het milieu verbetert in de 'solidaire economie'. Economische expansie lijkt voor gemeenschappen nog altijd een middel tot hogere welvaart. Dit leidt toch tot onderdrukking van dier en natuur?

,,We kennen nu een enorme opgejaagde afbraakeconomie, waarin geen tijd en ruimte is om het milieu, of de mensheid, in acht te nemen'', vindt Strohalm-medewerker Camilo Ramada. ,,Een economie waar het geld de productie niet opjaagt, zou veel meer ruimte bieden voor bijvoorbeeld duurzaam bosbeheer en duurzame visserij. Tegelijkertijd zouden allerlei 'kleinschalige' activiteiten waar nu geen geld doorheen stroomt, weer aan bod kunnen komen, zoals welzijnswerk, buurtwerk en kleinschalige productie.''

Een solidair-geldsysteem biedt dus een concreet handelingsperspectief voor gemeenschappen om zich te ontwikkelen, dat wezenlijk anders is dan het huidige neoliberale model toelaat. Voor velen kan het een praktische manier zijn om uit de dagelijkse ellende van armoede te kruipen. Het is een bruikbaar en progressief alternatief voor de huidige globalisering. Tegelijkertijd kan het ook in het Westen een stap voorwaarts zijn om een alternatief voorbij de gangbare economische en politieke structuren te creëren.

Lokaal-geld kan leiden tot structuren waarbinnen meer mogelijk is. De economie wordt gedemocratiseerd in die zin dat meer mensen mee mogen doen en in die zin dat gemeenschappen of buurten collectief bepalen wat er met het geld dat over is, gedaan wordt.

Toch moet gezegd zijn dat rente niet de enige bron van ongelijkheid is. Geld is één middel waartoe ongelijke toegang bestaat en één bron van ongelijkheid. Er is niets binnen de lokale-geld structuren dat bijvoorbeeld garandeert dat kennis en middelen van productie, als ook politieke en sociale macht, gedeeld wordt tussen mensen. De mogelijkheden van het lokale-geldsysteem moeten dan ook niet geromantiseerd worden.

Robin van Stokrom

Meer weten:

Stichting Strohalm: Oude Gracht 42, 3511 AR Utrecht. Tel: 030 2314314. Email: info@strohalm.nl  Website: www.strohalm.nl