Ravage   ● Archief    ● Overzicht 2002    ● Overzicht #13


Uit: Ravage #13, 11 okt 2002

Gratis openbaar vervoer

Goed voor natuur en leefmilieu

Dankzij de gratis busdiensten in het Belgische Hasselt is de infrastructuur aanzienlijk verbeterd, rijden er aantoonbaar minder auto's en kon de tweebaans-ringweg met één baan worden versmald. Inmiddels praat heel Vlaanderen over invoering van gratis openbaar vervoer. Ook in Nederland lopen lokale politieke partijen zich warm voor toepassing van het revolutionaire concept.

,,Stap gerust in, het kost niks!'' Glunderend kijkt Daniël Lambrechts ons aan, alvorens we plaats nemen in de bus die ons binnen luttele minuten van het station in Hasselt naar het centrum van de stad zal brengen. Het ongemakkelijke gevoel van niet te hoeven betalen maakt al snel plaats voor tevredenheid over het rappe tempo waarmee de passagiers het voertuig betreden.

Het is even na het middaguur op een doordeweekse dag. De bus, die om het kwartier van z'n standplaats vertrekt, zit barstensvol. Passagiers op leeftijd hebben zichzelf een plaatsje bemachtigd aan het raam. ,,Opvallend veel oudere mensen maken nu gebruik van de bus'', zegt Lambrechts. ,,Gratis openbaar vervoer bevordert de sociale contacten. In wezen werkt het de verzuring van de samenleving tegen, waar het Vlaams Blok anders van profiteert.''

Ommezwaai

Daniël Lambrechts trad twaalf jaar geleden als mobiliteitsambtenaar in dienst van de gemeente Hasselt. De stad met ruim 69.000 inwoners had in die tijd te maken met een dichtgeslibd stadscentrum en een onveilige ringweg. Het toenemende autoverkeer was het directe gevolg van de concentratie van administratieve diensten en winkels die de stad herbergt. Verder was er van openbaar vervoer nauwelijks sprake.

Daar kwam midden jaren negentig verandering in met de komst van de spraakmakende Steve Stevaert, inmiddels waarnemend burgemeester van Hasselt en minister van Mobiliteit in Vlaanderen. ,,Met zijn aantreden werd het werk voor mij pas echt interessant'', vertelt Lambrechts grinnikend.

Stevaert werd in 1995 burgemeester van Hasselt nadat zijn partij, de SP, een flagrante verkiezingsoverwinning had behaald. De partij organiseerde wijkbijeenkomsten waar de problematiek van het lokale verkeer ter discussie stond. Uiteindelijk kwamen er 725 knelpunten naar voren, waaronder de slechte bereikbaarheid met het openbaar vervoer.

De ommezwaai kwam tot stand nadat een tijdelijke gratis buspendel tot een overweldigend succes leidde. De buspendel werd in 1996 ingesteld tijdens werkzaamheden in het kader van versmalling van de ringweg en de aanleg van parkeerplaatsen aan de rand van de stad. Stevaert introduceerde het baanbrekende idee om vanaf de zomer van 1997 het hele stadsvervoer gratis te maken.

Denkwegen

,,We hebben geen nieuwe verkeerswegen maar denkwegen nodig die tot de oplossing van het verkeersprobleem zullen leiden'', sprak burgemeester Stevaert in die tijd. Hij benaderde de Vlaamse vervoersmaatschappij De Lijn met de vraag om gratis busdiensten aan te bieden in Hasselt. De busmaatschappij toonde aanvankelijk nauwelijks interesse, maar daar kwam snel verandering in nadat Stevaert te kennen gaf naar concurrent Connexxion te zullen stappen.

Sindsdien geniet Hasselt wereldwijd bekendheid als de stad met een revolutionair verkeersbeleid. De invoering van het gratis openbaar vervoer ging gepaard met de aanleg van een nieuw stadsnet voor het busvervoer en het autoluw maken van de binnenstad. Zestien procent van de inwoners verkiest de gratis bus voor de auto. Tussen 1997 en 2002 groeide het aantal reizigers met 1200 procent, het aantal buslijnen van één naar negen.

Het aanbieden van de gratis busservice heeft De Lijn geen windeieren gelegd. Door de toename van het aantal reizigers steeg de inzet van het aantal bussen en daarmee ook het aantal chauffeurs flink. ,,Het gratis openbaar vervoer geeft zo ook een positieve impuls aan de werkgelegenheid'', aldus Lambrechts.

Ook de taxibranche pikt aan graantje mee van het succes. Er is inmiddels een tweede taxibedrijf ontstaan om aan de groeiende behoefte te kunnen voldoen. Vooral na elven 's avonds, als De Lijn haar busdiensten stopzet. Lambrechts: ,,De mentaliteit van de burger verandert door de gratis busdiensten. De inwoners van Hasselt laten zich nu eerder vervoeren dan voorheen.''

Minder fietsers

Deze houding leidt met name onder jongeren tot een vermindering van het gebruik van de fiets. ,,Scholieren fietsen aantoonbaar minder'', beaamt Lambrechts. ,,We gaan het fietsen dan ook weer promoten, door meer straten autovrij te maken en meer fietspaden aan te leggen. Ook kunnen de mensen op het stadhuis terecht voor het lenen van gratis fietsen en bolderkarren.''

Het gratis openbaar vervoer kost de gemeente Hasselt niet bijster veel. Vóór de introductie was het al zo dat de overheid 90 procent van de totale kosten dekte. Dit is men blijven doen, terwijl de kosten die normaal via het vervoerstarief binnen worden gehaald nu door de gemeente worden vergoed. Per inwoner komt dat neer op een bedrag van 15 euro op jaarbasis, geïnd via de gemeentebelasting.

In heel Vlaanderen wordt nu gepraat over gratis openbaar vervoer. Naast Hasselt heeft nu ook Hoeylaken gratis openbaar vervoer gentroduceerd. De roep om gratis openbaar vervoer bleek ook in Gent groot, maar de gemeente besloot z'n inwoners 'te verwennen' door uitsluitend de eerste zaterdag van de maand gratis tram- en busdiensten aan te bieden.

In Gent dragen de passagiers met hun betaalde plaatsbewijs momenteel op jaarbasis 35 procent bij van de kosten voor het openbaar vervoer. Teveel voor de gemeente om zomaar even bij te leggen. In Hasselt bedroeg de kostendekking bij aanvang van het project slechts 9 procent, waardoor deze gemeente aanvankelijk slechts 1 miljoen euro hoefde bij te leggen om haar inwoners gratis te kunnen vervoeren.

Oud idee

Het vervoersbeleid van Hasselt mag dan revolutionair zijn, het idee voor gratis openbaar vervoer leeft al veel langer. Voormalig staatssecretaris van Verkeer Michel van Hulten (PPR/D66) pleitte in de jaren zeventig al voor gratis bus-, tram- en treinvervoer. Dit om de verkeersoverlast tegen te gaan.

Anno 2002 rijden er in Nederland dik zeven miljoen auto's rond. Dit betekent een enorme aanslag op ons welzijn en milieu. Nu de overheid het plan heeft opgevat om de snelwegen te verbreden, hetgeen vooral meer autoverkeer aanzuigt, en de trein- en buskaartjes komend jaar flink zullen stijgen, is een hernieuwde discussie over de voor- en nadelen van gratis openbaar vervoer in dit land eerder noodzakelijk dan gewenst.

Dat vindt ook Van Hulten: ,,Het huidige kabinet bevordert het autoverkeer, terwijl we de automobilist juist verder moeten ontmoedigen. Bijvoorbeeld door ze gratis treinen en bussen aan te bieden, dat werkt.'' Als het aan Van Hulten ligt betaalt straks iedere inwoner van Nederland mee aan het openbaar vervoer. In ruil hiervoor kan men onbeperkt gebruik maken van bus, tram en trein.

Wat weinigen weten is dat de overheid al tweederde van de reiskosten voor de passagier vergoed en uitbetaalt aan de vervoersmaatschappij. Dit moet de overheid volgens Van Hulten blijven doen, maar het geld dat normaliter door de reizigers jaarlijks wordt opgebracht, wordt voortaan uitgesmeerd over alle inwoners van dit land in de vorm van een geringe belastingverhoging.

Lichtstad

De gemeente Eindhoven laat momenteel onderzoeken hoe rendabel de invoering van gratis busdiensten is, zo meldt het Eindhovens Dagblad. De stadsdienst in de lichtstad rijdt eens per kwartier maar als het openbaar vervoer straks gratis is, moet er een zeven-minuten-frequentie worden ingevoerd. Dat stelt Ad Pastoor, die namens Leefbaar Eindhoven in het college zit als 'projectwethouder gratis openbaar vervoer'.

In Eindhoven gebeurt vier procent van de verkeersverplaatsingen met de bus. Als het vervoer gratis is, moet dat percentage oplopen naar tien procent. Volgens Pastoor los je daarmee al een hoop van de huidige verkeersopstoppingen waar de stad mee kampt op. Hij wil het project bekostigen uit de bespaarde udgetten voor aanleg en onderhoud van wegen.

Het restant wordt verkregen uit een verhoging van de gemeentebelastingen. De inwoners zullen hierdoor maximaal twintig euro per jaar moeten gaan betalen. Volgens Pastoor heeft zeventig tot tachtig procent van de Eindhovenaren het ervoor over. ,,Het moet lukken. Zoniet dan treed ik af'', aldus de wethouder.

Van Hulten is het van harte eens met het voorstel van Leefbaar Eindhoven. ,,Eén ding is zeker, de aanleg van elke volgende kilometer asfalt voor een verkeersweg kost ons 20 miljoen euro. Alles wat Eindhoven nu moet betalen voor het aanbieden van gratis openbaar vervoer is 4 miljoen euro per jaar. Is dit niet het proberen waard?''

Laagwaardig vervoer

Naast Eindhoven lopen er inmiddels ook onderzoeken naar de mogelijkheid van invoering van geheel of gedeeltelijk gratis openbaar vervoer in Haarlem, Amsterdam en Arnhem. De gemeenteraad van Utrecht buigt zich nog deze maand over het voorstel voor gratis vervoer dat door Leefbaar Utrecht in mei werd ingediend. Mocht de raad zich negatief uitspreken, dan neemt raadslid Jan Peetoom genoegen met een experiment.

Een eerste tussenonderzoek leert dat gratis openbaar vervoer in Utrecht vier keer zoveel zal gaan kosten als in Hasselt. In de Domstad rijden er op werkdagen op de 18 stadslijnen van het gemeentevervoerbedrijf rond de 150 bussen die gezamenlijk 100.000 passagiers vervoeren. De kostendekking bedroeg vorig jaar 50 procent. Indien dit bedrag wordt uitgesmeerd over de 255.000 inwoners, komt dat neer op 66 euro per persoon per jaar.

Er zijn ook critici, zoals de Utrechtse sociaal-geograaf M. Dijst: ,,Gratis openbaar vervoer zal in Utrecht vooral fietsers de bus inzuigen. Om de automobilist tot een andere manier van reizen te bewegen, is veel meer nodig dan een gratis buskaartje'', aldus Dijst. ,,De bus gaat meestal niet van deur tot deur, rijdt niet altijd op de gewenste tijd en vraagt zo nogal wat offers.''

Vervoerseconoom Henk van Gent aan de Universiteit van Amsterdam is het eens met de kritiek van Dijst. ,,De moderne reiziger is niet geldgevoelig, maar tijdgevoelig'', aldus Van Gent. Hij beschouwt de bus als een laagwaardig vervoermiddel en voorspelt dat gratis bussen alleen fietsers en voetgangers zullen aantrekken. ,,Je wordt als loser aangemerkt wanneer je met de bus reist.''

Recht op mobiliteit

Daniël Lambrechts heeft deze kritiek vaker gehoord. Het duurzame mobiliteitsplan dat Lambrechts vorig jaar presenteerde heeft dan ook als voornaamste doel om iedere inwoner van Hasselt, alsmede die uit de omliggende acht deelgemeenten, in de gelegenheid te stellen gebruik te laten maken van de bus. ,,De mensen hebben het recht om elkaar te kunnen ontmoeten'', vindt Lambrechts.

Hij beschouwt het dan ook als z'n voornaamste taak om de functionaliteit van het busnet in Hasselt en omgeving zodanig te verbeteren dat elke inwoner binnen korte tijd op de bus kan stappen. Dit resulteerde de afgelopen jaren in de uitbreiding van het aantal stadslijnen en een verhoging van de vervoersfrequentie. Maar het werk is nog niet gedaan.

Lambrechts: ,,Het wachten is op een frequentieverhoging op de niet gratis streeklijnen, zodat inwoners van gemeenten in de omgeving en uit heel Limburg eerder met het openbaar vervoer dan met de auto naar de stad zullen komen. Daarvoor moeten streekstudies en de aanpassing aan basismobiliteit worden afgewacht. Maar één ding staat voor mij vast: Iedereen heeft recht op mobiliteit.''

Het mobiliteitsplan van Hasselt concentreert zich met name op het busvervoer maar er in ook nog een scenario denkbaar voor verbetering van het spoor en de toepassing van Light Rail. Door toedoen van minister Stevaert kunnen mensen ouder dan 65 in Vlaanderen en Wallonië al gratis gebruik maken van de busdiensten van De Lijn.

Lambrechts heeft zo zijn eigen ideeën als het gaat om de kosten van duurzame projecten. ,,Je kunt niet altijd alles op economische waarde beoordelen, dat leidt tot niets. De winst die we hier in Hasselt boeken op sociaal terrein is niet in geld uit te drukken.''

Alex van Veen

Zondag 27 oktober vindt in Amsterdam in het kader van de Vrije Zone een discussiebijeenkomst plaats over de mogelijkheid tot invoering van gratis openbaar vervoer op lokaal en nationaal niveau. Zie voor verdere informatie de rubriek Lokkertjes en de Agenda van dit blad.