Uit: Ravage #7, 17 mei 2002

Een donderslag bij heldere hemel

De dood van Pim Fortuyn

Met afschuw heeft Nederland kennis genomen van de moord op Pim Fortuyn. De verdachte was actief in het milieucircuit. Voortekenen duiden erop dat het radicaal-linkse activisme in een hoek dreigt te worden gedrukt waar klappen zullen vallen. Ten onrechte, want de daad van het individu mag nimmer aanleiding zijn voor het criminaliseren van een sociale beweging.

De klap kwam hard aan op de redactie van Ravage. De schok werd des te groter nadat bekend werd gemaakt dat de vermoedelijke moordenaar van Pim Fortuyn bij Milieu-Offensief werkzaam was. Een milieuorganisatie die met juridische middelen de bio-industrie bestrijdt. Hiermee komt de afschuwelijke gebeurtenis in een nog vreemder daglicht te staan. De linkse actiewereld voert nu eenmaal geen gewapende strijd.

Collega's, vrienden en bekenden van de verdachte Volkert vd G. lieten via de media doorschemeren diep geschokt te zijn. Men kon ze zich niet voorstellen dat Volkert achter de aanslag zou zitten. De 32-jarige verdachte streed met de pen en het bezwaarschrift. Z'n strijdperk was de zittingzaal van de Raad van State.

Geknapt

"Er moet iets in z'n hoofd zijn geknapt. Anders kan ik het niet verklaren", zo luidde het gemeenschappelijke oordeel. Uit gesprekken met mensen uit zijn omgeving rijst het beeld op van een rustige en vastberaden dierenbeschermer, die de laatste tijd op de rand van overspannenheid leefde.

Een jaar geleden verhuisde Volkert naar Harderwijk. Een paar maanden terug beviel zijn vrouw, die inmiddels is ondergedoken, van hun eerste kind. Ze heeft laten weten volstrekt verbijsterd te zijn door de daad van haar man. Volkert stond weliswaar bekend bij de inlichtingendiensten van de politie, maar dat geldt voor zoveel activisten.

Jurist Roger Vleugels voorzag Volkert enkele malen van adviezen in de strijd tegen de veehouderijen. "Hij was goed in zijn werk. Volkert was een man wiens karakter zich heel goed leende voor dit werk. Hij was zeer consciëntieus, had een grote discipline. Driekwart van de zaken won hij bij de Raad van State. Hij was geen emotionele man, want dan red je het niet in dit werk."

Bij de strijd tegen de boeren ging het er af en toe hard aan toe. In 1995 werd Volkert zelf het slachtoffer. Nadat hij eerst al bedreigd was, trof hij na het weekeinde zijn auto op de kop aan. Ook werd een ruit van zijn huis ingegooid. Zelf schaarde hij dat onder de 'bedrijfsrisico's'.

Vragen

Als we op basis van de summiere informatie die naar buiten komt de aanslag reconstrueren, rijzen er tal van vragen. De moordenaar van Fortuyn was een ervaren schutter, zo blijkt uit de verwondingen. Het slachtoffer werd op korte afstand in hoofd en hals geraakt, op uiterst kwetsbare plekken.

In de woning van de verdachte trof de politie 9-millimetermunitie aan, geschikt voor het pistool dat de dader had gebruikt. Wapenexperts concluderen na bestudering van de foto waarop een van de patroonhulzen is te zien dat de kogels van een uitzonderlijk groot kaliber zijn. De huls moet minimaal 21 mm lengte zijn. Deze patronen zijn moeilijk verkrijgbaar en worden in de onderwereld niet gebruikt. Dat geldt ook voor het vuurwapen dat deze kogels kan afvuren.

Uit de eerste reacties vlak na de moord bleek dat ooggetuigen elkaar tegenspreken. De een constateerde dat de chauffeur van de gevelde Fortuyn bovenop de dader was gaan zitten. Een ander zag dezelfde chauffeur samen met twee andere personen achter de dader aanrennen in de richting van de gebouwen die toebehoren aan de omroep RVU. Deze getuigen deden live verslag van hun bevindingen voor de ingelaste nieuwsuitzending op televisie.

Twee medewerkers van Radio 3, die Fortuyn naar buiten hadden vergezeld, waren getuige van het incident. Drie dagen later waren de beide heren nog steeds niet verhoord door leden van het speciaal opgerichte rechercheteam. Pas ruim een uur na de aanslag maakte de politie bekend dat de vermoedelijke dader in de directe omgeving van het mediapark was gearresteerd.

Volkert bleek in werkelijkheid al om twaalf over zes te zijn aangehouden. Hoe de politie zo snel op het spoor van de dader was gekomen, is onduidelijk. Verder is het onbekend hoe het met de chauffeur en de overige twee achtervolgers is afgelopen. Drie dagen na de aanslag maakte de politie bekend dat ze in de auto van de vermoedelijke dader een lijst met adressen van meerdere kandidaten van de Lijst Fortuyn had aangetroffen, alsmede plattegronden van hun woningen.

Complottheorieën

Als Volkert, die vijf dagen na z'n arrestatie nog geen enkele verklaring had afgelegd, daadwerkelijk de kogels zou hebben afgevuurd, wat heeft hem dan bewogen? Deze vraag houdt iedereen bezig. Als hij een daad had willen stellen uit naam voor de dieren waar hij voor op komt, dan heeft hij de plank volkomen mis geslagen. Pim Fortuyn kon tot op de dag van z'n dood niet vereenzelvigd worden met een fervent aanhanger van de bio-industrie.

Hebben we hier soms te maken met een huurmoordenaar? Handelde hij in opdracht van derden die er baat bij hadden dat Fortuyn werd omgebracht? Het lijkt uiterst onwaarschijnlijk. In dat geval zou de dader er wel voor hebben gewaakt belastend materiaal in z'n auto achter te laten op het moment van de daad, of munitie in huis hebben liggen.

Werd Volkert er soms ingeluisd en heeft hij niet zelf de moord gepleegd? Is hij het slachtoffer geworden van een inventief opgezette operatie door de geheime dienst en bevond hij zich voor een andere reden in de directe omgeving van het mediapark. Is Volkert de Nederlandse Lee Harvey Oswald, een communist die volgens de CIA eind jaren zestig JF Kennedy zou hebben vermoord? Volgens velen was Oswald, die na z'n arrestatie zelf werd doodgeschoten, onschuldig. Moeten we nu ook voor Volkerts leven vrezen?

Het zijn complottheorieën die de afgelopen dagen over vele tongen zijn gegaan. Dit soort theorieën raken in zwang bij uitzonderlijke gebeurtenissen. We willen zo snel mogelijk antwoorden krijgen op belangwekkende vragen: is Volkert de dader en zoja, wat is er in de man gevaren?

Stigmatisering

Nadat justitie binnen een half etmaal na de aanslag had gemeend bekend te moeten maken dat de dader materiaal thuis had liggen dat in de richting wees van milieuactivisme, stond de telefoon van menig milieuactiegroep en organisatie roodgloeiend. De stigmatisering was in gang gezet. Met allerlei bewoordingen nam het ideële circuit afstand van de aanslag.

Nederland Bekent Kleur, die voor zaterdag 11 mei de demonstratie 'Geef racisme geen stem' had gepland, had weinig bedenktijd nodig om de betoging af te gelasten. "Onder de gegeven omstandigheden demonstreren zou verkeerd kunnen worden opgevat bij een deel van de bevolking", zo liet het platform tegen racisme weten.

In hun eerste reactie op de aanslag vroegen de lijsttrekkers van de politieke partijen zich af in wat voor land we leven dat politici niet meer veilig over straat kunnen lopen. Het moet wel raar lopen of de roep om lijfwachten, meer mankracht en bevoegdheden voor de politie en veiligheidsdiensten en verdergaande maatregelen tegen het 'internationale terrorisme' zullen nu nog meer weerklank vinden dan voorheen.

De kans is ook groot dat sommige politici en media de aanslag op Fortuyn zullen aangrijpen om het linksradicale actiewezen in het verdomhoekje te plaatsen (zie ook het kader over o.m. De Telegraaf). Enigszins vergelijkbaar zoals na de aanslagen op het WTC en Pentagon in de VS de moslims werden gestigmatiseerd.

Held

Fortuyn was voor z'n dood al een held, inmiddels kan de man worden bijgeschreven in het rijtje onsterfelijke grootheden. Fortuyn leefde in de harten van miljoenen ontevreden mensen, bij wie hij in korte tijd een positie als goedhartige huisvriend verwierf. De man die verwoordde wat velen dachten maar nooit hardop durfden te zeggen. De man die de parlementaire politiek ontdeed van haar elitaire onaantastbare status en bracht daar waar die óók thuishoort, bij de gewone mens.

Politiek was voor even niet langer het exclusieve speeltje van de hoog opgeleide tweeverdieners klasse. Honderdduizenden mensen die nog nooit van hun leven een stemlokaal van binnen hadden gezien, werden door Fortuyn geïnspireerd om aan het verkiezingsspel deel te nemen. Of het uiteindelijk wat geworden was met Fortuyn aan het bewind, zullen we nooit weten. Kenners gaven hem hooguit enkele maanden in het kabinet.

Er is inmiddels ongekend veel geschreven en gepraat over de oorzaken van het succes van Pim Fortuyn. Niemand die het weet. Hij was charmant, bevlogen, humoristisch, opportunistisch, provocerend, meeslepend, uitdagend. Maar ook hard, rancuneus, populistisch. En bovenal een vat vol onzekerheden. De man was meester in het herroepen van eerder gedane uitspraken. En hij kwam er bij het publiek nog mee weg ook, ze vonden hem eerlijk.

Karaktermoord

De belangrijkste tegenstanders van Fortuyn bevonden zich in de politiek. De meeste partijleiders grepen het Volkskrant-interview met beide handen aan om karaktermoord te plegen. Van Kok tot Rosenmöller waarschuwden het volk er voor dat een stem op Fortuyn een gevaar vormde voor de democratie. De glamourboy werd door de politiek, geruggesteund door de reguliere media, in de extreem-rechtse hoek gedrukt. Maar Fortuyn kwam er weer uit, zonder hulp.

Na z'n dood spraken diezelfde lijsttrekkers hun waardering en bewondering uit voor Pim Fortuyn. De gevaarlijke man was verworden tot een politieke vriend, waarmee het uiteindelijk prima debatteren was. Dat was vooral de verdienste van Fortuyn, die in de laatste weken voor de verkiezingen zichzelf aan het ontpoppen was van een grillige amusante straatvechter tot een evenwichtig en genuanceerd staatshoofd.

De dichter Gerrit Komrij had zo z'n eigen gedachten over de gewijzigde houding van de gevestigde macht, getuige de volgende bijdrage die groot werd afgedrukt op een redactionele pagina in de NRC van 8 mei:

De zittende politicus

Hij heeft nog nooit gedanst. Hij kent zijn doel.

Nog nooit is op zijn vale klerkensmoel

Zomaar een lach verschenen, maar die nacht,

Nadat de gek de nar had omgebracht,

Kroop hij zijn bed uit, glimmend van de pret,

En maakte hij onbespied een pirouette.

Dank, dank, riep hij, het monster is geveld.

Hij oefende het woord 'geschokt' voor morgen

En sliep als twintig ossen kunnen slapen.

Straks is hij, voor de camera, vol zorgen.

Natuurlijk is hij zwaar tegen geweld.

Daar klinkt verdomd weer zijn belegen lied.

Hij loopt op straat, ondragelijk rechtschapen,

En ziet nog steeds het echte monster niet.

Noch links of rechts

Wat heeft Fortuyn voor de parlementaire politiek betekend? Wat heeft hij eigenlijk teweeg gebracht? Een politieke aardverschuiving, zo doen de kenners ons geloven. De politiek zal, ook nu de man begraven is, nooit meer hetzelfde zijn. Politici tuimelen inmiddels over elkaar heen om te verkondigen dat ook zij de gewone man in de straat zullen weten te bereiken.

Niet dus, en het ontevreden Fortuyn-volk heeft hen door. Zij geloofden in de man die op gevatte wijze over politiek praatte, die mateloos boeide. Zowel vriend als vijand. Oppervlakkig maar bovenal onrealistisch, wierpen z'n tegenstanders hem voor de voeten. Maar niemand weet of Fortuyn uiteindelijk z'n beloften waar had kunnen maken. Zoals ook niemand weet of hij ze wel daadwerkelijk waar wilde maken. Z'n voornaamste doel was minister-president.

"De door Fortuyn gemobiliseerde beweging kan niet in de vanouds bekende termen geduid worden. Het gaat niet om links of rechts maar om een tegenstelling die hier dwars op staat", stelt socioloog Gabriël van den Brink in de NRC (11-05-02). Volgens hem is er een proces op gang gekomen "waarbij burgers tegen de klasse van politieke professionals als zodanig opkomen." Het gaat volgens Van den Brink om mensen die zich wel degelijk betrokken voelen bij de publieke zaak maar hun zorgen en verlangens niet in de bestaande politiek vertegenwoordigd zien.

In feite houdt de gevestigde politiek zich vast een een negentiende-eeuws stelsel van indirecte vertegenwoordiging dat op geen enkele wijze past bij moderne, goed geïnformeerde en politiek geïnteresseerde burgers. Fortuyn ging de confrontatie met de politieke klasse als zodanig aan en heeft daarbij in korte tijd een verrassend grote aanhang verworven.

Gevaar?

De afgelopen week zijn tienduizenden mensen op de been gekomen om op enigerlei wijze de dood van Pim te herdenken. Het was voor hen de eerste en enige kans om hun tv-held in het openbaar te vereren. Het waren lang niet allemaal Fortuyn-aanhangers; velen sloten zich bij de stille tochten aan uit woede en verbijstering dat nu ook Nederland is getroffen voor een politieke moord. De dood van de democratie, zo vinden velen.

De vraag wie de schuld draagt voor de moord kwam de eerste week weliswaar aan bod, maar het waren toch vooral oprechte gevoelens van verdriet die de boventoon voerden. "Iemand heeft de twinkeling uit z'n ogen gestolen", vertelde een vrouw ontdaan bij het verlaten van de Rotterdamse kathedraal waar Fortuyn lag opgebaard.

Moeten we nu, na de dagen van verwerking, bang zijn voor grootschalige uitbarstingen van geweld? Ik denk van niet. Wel is het zo dat bepaalde extreem-rechtse splintergroeperingen als het Stormfront, Nederlandse Volks Unie en NNP de rouwperiode misbruikt hebben door luidruchtig mee te lopen in stille tochten. Dit tot groot ongenoegen van vele deelnemers. Het is nu aan de leden van de Lijst Fortuyn om zich uitdrukkelijk uit te spreken tegen de infiltratie van extreem-rechts.

Daarnaast proberen de extreem-rechtse groeperingen het gehele radicaal-linkse spectrum aan clubs en organisaties met de schuld op te zadelen voor de dood van Fortuyn. Dit vanwege de politieke achtergrond van Volkert van der G. Zo werden er al vernielingen aangericht bij het activiteitencentrum Eurodusnie in Leiden. Ook wordt er in diverse plaatsen in het land geprobeerd extreem-rechtse demonstraties te houden tegen "het linkse extremisme".

Tot nu toe wist de ME dit soort uitingen in de kiem te smoren. Het is vooralsnog zaak dat radicaal-links zich niet laat provoceren. De situatie wordt anders indien Volkert van der G. verklaart dat hij tot z'n daad gekomen is uit politieke overtuiging. Daarmee loopt radicaal-links het risico dat alles en iedereen over hen heen tuimelt.

Het linkse actiewezen zal in dat geval eens en te meer uitdrukkelijk moeten aangeven dat het hier om de daad van een eenling gaat. Een daad die ook bij radicaal-links tot afschuw heeft geleid. Verder is het zaak dat vooraanstaande politici, justitie en de media hun uiterste best zullen doen om deze boodschap over te brengen aan het publiek.

Alex van Veen

Hetze tegen radicaal activisme

Je kunt je natuurlijk afvragen of het gepast was dat justitie binnen twaalf uur na de aanslag reeds met een verklaring kwam dat er in de woning van de verdachte papieren waren aangetroffen die in de richting wezen van milieuactivisme. Op zich niet zo verwonderlijk, Volkert was werkzaam bij Milieu-Offensief. Maar de mededeling werkte stigmatiserend.

Het gevolg laat zich raden: de vermoedelijke dader zou wel eens gedreven kunnen zijn door zijn passie voor dieren. Tientallen milieu-, dieren- en radicaal-linkse organisaties worden door de pers benaderd met de vraag of ze connecties hebben met Milieu-Offensief danwel de verdachte zelf.

Het dagblad De Telegraaf kopt de ochtend na de aanslag 'Moordenaar is Milieuradicaal'. Alsof dat nog niet voldoende is, plaatst men een foto van de verdachte plus vrijwel z'n volledige personalia, iets wat not-done is binnen de Nederlandse journalistiek. De privacy van verdachten dient beschermd te worden.

In de zaterdagbijlage van de De Telegraaf (11-05-02) zet de krant het Dieren Bevrijdings Front (DBF) in een kwaad daglicht. Aan de hand van een actiehandleiding van het DBF wordt toegelicht dat de wijze waarop Volkert de aanslag zou hebben gepleegd past in de beste traditie van het DBF. "De milieuactivist als nieuwe staatsvijand?", vraagt de krant zich af.

Een huiveringwekkend artikel, zeker als je bedenkt dat de activisten van het DBF er met hun acties juist zorg voor dragen dat het welzijn van mens en dier geen schade wordt berokkend. Het DBF heeft zich de afgelopen week dan ook geschaard in het rijtje actiegroepen dat zich heeft gedistantieerd van de aanslag. Maar dat meldt De Telegraaf niet.

Enigszins in de lijn van deze publicatie vertoont het Journaal van 11-05-02 een reportage die in het teken stond van radicaal-links activisme van de afgelopen twintig jaar. Beelden variërend van RaRa-aanslagen tot aan smeulende resten van veewagens. Hiermee wordt de suggestie gewekt dat ook de aanslag van Volkert in het rijtje te plaatsen is. Het Journaal vraagt zich af of het niet de hoogste tijd wordt voor een hardere aanpak van het radicale activisme.

Oscar Hammerstein, advocaat van Fortuyn, doet ook een duit in het zakje door de link te leggen tussen de smijters van de taarten naar Fortuyn en de moordenaar. In diverse interviews spreekt hij z'n afschuw uit dat de lieden die de met "poep en kots" gevulde taarten in het gezicht van Fortuyn gesmeten hadden, nooit zijn vervolgd. Dat "poep en kots" heeft hij overigens zelf bedacht, want volgens het persbericht van de actiegroep ging het om vanilletaarten. De geur werd verspreid door een stinkbommetje dat werd achtergelaten in de zaal.