●
Ravage ●
Archief
● Overzicht
2002 ● Overzicht
#2 Tijd
voor iets anders
De republiek Van
de bagatelliserende uitspraak van de kroonprins over het Rapport Baud,
onlangs in 'het' interview, zal de doorsnee Nederlander evenmin warm
of koud zijn geworden. Kennelijk was premier Kok, de eindredacteur van
het Koninklijk Huis, even vergeten dat Alex nog altijd ons toekomstig
staatshoofd is. Of was dit een slimme zet, een verkapte coming-out
van Kok als overtuigd republikein? Hoe
dan ook, dit soort kwesties - politieke uitspraken en het (potentieel)
verwikkeld raken in (nationale) schandalen door het (aankomend) staatshoofd
- is nu precies onderdeel van de bezwaren tegen de monarchie. Niet dat
in het geval van een gekozen staatshoofd een onomstreden figuur gewaarborgd
is - denk alleen maar aan Clinton -, maar dan heeft het volk er tenminste
direct of indirect nog wat over te zeggen. Aan een president zit je
niet vast. Formateur Een
ander bezwaar tegen de monarchie is de politieke macht die de koning(in)
bezit. Sinds de herziening van de Grondwet in 1848 is de koning(in)
onschendbaar en zijn de ministers verantwoordelijk. Toch oefent de koning(in)
achter de schermen wel degelijk invloed uit op de alledaagse politiek,
alleen is dat staatsgeheim en voor het parlement niet te controleren.
In
feite heeft alles wat de leden van het Koninklijk Huis in het openbaar
zeggen en doen invloed op het politieke proces. Maar, de meest zichtbare
en directe invloed van de koningin op de alledaagse politiek, is gedurende
de formatie en de totstandkoming van het nieuwe kabinet. Hoewel er in
de grondwet met geen woord over gerept wordt, wijst de koningin de (in)formateurs
van het kabinet persoonlijk aan. Daarmee drukt zij een belangrijke stempel
op de zojuist gekozen volksvertegenwoordiging. In
2000 hebben Agnes Kant (SP) en Femke Halsema (GroenLinks) met succes
een motie ingediend om bij de aankomende verkiezingen de Tweede Kamer
zelf een formateur te laten aanwijzen. Als het de Kamer lukt om tot
een oordeel te komen, kan de koningin hier niet omheen. We zullen zien.
Lakeien Hopelijk
ambiëren Kant en Halsema geen positie als burgemeester of een ander
hoog ambt, want dat zou een 'boze' koningin kunnen saboteren. Deze posten
worden nog altijd bij koninklijk besluit benoemd en niemand weet hoeveel
door een minister voorgedragen personen zijn verdwenen in een laadje
op Noordeinde. Benoemingen worden immers pas openbaar op het moment
dat de koningin deze heeft ondertekend. Eigenzinnig
gedrag van Beatrix in dergelijke kwesties is niet denkbeeldig. Zo is
het publiek geheim dat door haar toedoen Eelco Brinkman geen voorman
geworden is van het CDA. Ook heeft Beatrix in 1996 een ambassadeur uit
Zuid-Afrika laten overplaatsen naar België, omdat zij gepikeerd was
over diens vroegere buitenechtelijke relatie. Deze
geheime macht werkt in de hand dat ambitieuze politici zich als 'lakeien'
gaan gedragen en meer in het algemeen de kritiek op de monarchie verstomd.
Partijen hebben hier belang bij als er meer burgemeestersposten en andere
baantjes verdeeld worden. Veelzeggend
waren in dit verband de ronduit afwijzende reacties in 2000 van onder
meer leden van de VDD en het CDA op alleen al het voorstel van De Graaf
van D66 om de monarchie te moderniseren. Of van een partij als de PvdA,
die volgens haar beginselprogramma een republiek nastreeft, maar op
dit moment wel "tevreden" is met hoe het nu gaat. Als zij
al kritiek spuien is die ronduit voorzichtig en zeer vluchtig. Bang
voor verlies van leuke baantjes en kiezers? Alleen
de SP zit met regelmaat bovenop de monarchie en blijft kritische vragen
stellen. ,,Volgens onze fractie wendt het Koninklijk Huis wel degelijk
bepaalde invloeden aan. We hebben het alleen nog niet kunnen bewijzen,
maar blijven het proberen'', aldus Ingrid Gyömörei, naaste medewerkster
van Agnes Kant. De SP-fractie roept al minstens drie jaar dat de Troonrede
voortaan gewoon door de minister-president zelf moet worden voorgelezen.
Het is immers kabinetsbeleid en de koningin is toch van ons allemaal?
Afschaffen Duidelijk
is dat monarchie en democratie elkaar flink bijten. Het zou onze democratie
ten goede komen wanneer de politieke macht van de koning(in) formeel
wordt afgenomen. Democratischer nog is de afschaffing van de monarchie
en de invoering van een gekozen staatshoofd. Dit is bovendien aanzienlijk
goedkoper (alleen hij of zij krijgt een inkomen) en is direct controleerbaar
door het parlement. ,,De
monarchie is een leeg instituut. Maar de lden van het koninklijk huis
oefenen nog wel macht uit achter de schermen. Dat werkt corruptie in
de hand, waar allerlei conservatieve machten zoals politici zich achter
kunnen verschuilen. Daar moeten we vanaf. Het besturen van een land
is een serieuze zaak; de leiding moet helder en transparant zijn. De
Oranjes hadden er allang mee moeten stoppen. Ik vind ook dat je het
ze persoonlijk kwalijk kunt nemen dat ze dat niet doen!'', zegt Paul
van der Heijden van het Nieuw Republikeins Genootschap. Maar
stel, we schaffen de monarchie af (of de Oranjes geven er zelf de brui
aan) en Nederland wordt een parlementaire republiek -
er zijn natuurlijk veel meer staats- en regeringsvormen denkbaar,
maar we gaan voor het gemak uit van de op dit moment meest voor de hand
liggende optie -, wat voor 'soort' staatshoofd willen we dan? Wat zijn
er zoal voor vormen van het 'presidentschap' mogelijk? En welke is,
gelet op de politieke realiteit, wenselijk? Mogelijkheden Kenmerk
van een staat met een parlementair stelsel - ministers die het beleid
bepalen, gecontroleerd door het parlement dat de regering naar huis
kan sturen - is dat het staatshoofd niet tegelijkertijd ook regeringsleider
is. Daarmee valt het volledig presidentiële stelsel waar de president
de uitvoerende macht bezit, zoals in de VS, dus af. Volgens
de Europees staatsrechtdeskundige Jan Herman Reestman blijven er dan zes mogelijkheden over om invulling te geven aan
een gekozen staatshoofd in een parlementair stelsel. In zijn artikel
in Monarchie en Republiek (Publikatie Staatsrechtkring, 2000)
zet hij deze uiteen. De
eerste is de zogeheten 'Nulvariant' waarin het erfelijk staatshoofd
wordt afgeschaft, zonder dat er een gekozen staatshoofd voor in de plaats
wordt gesteld. Volgens Reestman is dit in de huidige wereld geen optie
omdat er iemand moet zijn die bij gelegenheid in binnen- en buitenland,
de eenheid van de staat representeert. Zelfs Zwitserland, waar het staatshoofdschap
principieel onverenigbaar wordt geacht met de volkssoevereiniteit, heeft
hiertoe de Bundespräsident, zo stelt hij. De
tweede variant die afvalt, is die waarin een lid van de regering (minister)
tegelijkertijd president is, zoals dat het geval is in Zwitserland.
Maar dat heeft ook geen parlementair stelsel. Voor een parlementaire
republiek is dit geen optie omdat in een parlementair stelsel de ambtsduur
van ministers onzeker is en de representatieve en ceremoniële taken
van een staatshoofd nu juist een zekere continuïteit behoeven. Ook het
eventueel verwikkeld raken in een schandaal, is een extra reden om de
rol van staatshoofd te laten vervullen door een 'neutrale' figuur, zo
stelt Reestman. De
derde mogelijkheid is om de president uitsluitend een ceremoniële en
representatieve functie toe te schrijven, zoals het koningschap in Zweden.
Daar is in 1975 in de grondwet vastgelegd dat de koning geen politieke
invloed heeft. Met het oog op het beginsel der machtenscheiding, acht
Reestman deze vorm niet wenselijk. Door politici te laten optreden in
verantwoordelijkheid en dienst van een staatshoofd, worden zij er extra
aan herinnerd dat zij in dienst moeten staan van het volk. Op dit punt
dicht Reestman, zonder ervoor te pleiten, onze monarchie een zekere
positieve functie toe, die hij ook wil behouden. Sterke
man De
vierde mogelijkheid is het zogeheten semi-presidentiële stelsel, zoals
Frankrijk en Finland dat kennen. Hierin is het staatshoofd tegelijkertijd
ook in ieder geval deels regeringsleider, en geniet hij of zij relatief
veel macht. Volgens Reestman is ook dit geen optie voor ons land, omdat
zij niet aansluit bij de Nederlandse traditie: "(H)et is bij ons
zelfs omstreden om van de minister-president formeel de regeringsleider
te maken", zo verklaart hij. In
dit Franse/Finse bestel wordt de president idealiter direct door het
volk gekozen en naast het parlement beschouwd als soevereiniteitsdrager.
Hij of zij heeft als voornaamste taak de nationale onafhankelijkheid,
eenheid van de staat, en het regelmatig functioneren van de publieke
instellingen te verzekeren. Als zodanig heeft de president onder meer
de bevoegdheid om het parlement te ontbinden, referenda uit te schrijven,
en de constitutionele rechter in te schakelen - deels dus ook staatsrechtelijke
instrumenten die in Nederland ontbreken. In
tijden dat de presidentiële- en parlementaire meerderheden parallel
lopen, functioneert dit 'sterke' presidentschap grotendeels als een
volledig presidentieel stelsel en stippelt de president dus in grote
lijnen het hele regeringsbeleid uit. De president zelf kan niet door
het parlement naar huis worden gestuurd. Ontaarding De
vijfde mogelijkheid die Reestman onderscheidt, is het presidentschap
zoals vormgegeven in Portugal. Deze variant lijkt sterk op het Franse
en Finse semi-presidentiële stelsel, met dat verschil dat in Portugal
de vertrouwensband tussen ministers en president grotendeels is losgelaten.
Hierdoor is de president minder zichtbaar of beleidsbepalend in de dagelijkse
politiek. Maar
ook hier is de uitdrukkelijke taak: het constitutionele bestel behoeden
tegen ontaarding, waartoe de president dezelfde bevoegdheden heeft als
hierboven genoemd. Ook kan hij, zo nodig, ingeroepen worden als voorzitter
van de ministerraad. Reestman meent dat, alhoewel de Portugese president
zoveel mogelijk buiten de dagelijkse politiek staat, hetgeen hij wenselijk
acht voor Nederland, het Portugese concept - dat is toegesneden op conflicten
tussen parlement en regering - in ons staatsbestel niet aansluit en
het sterke profiel van de president te revolutionair is. Blijft
over, de zesde mogelijkheid. Dat is de Duitse variant waarin de president
vooral, maar niet uitsluitend, representatieve taken vervult en dus
geen deel uit maakt van de regering. Dit is volgens Reestman de beste
optie. Deze president wordt niet direct door het volk gekozen en heeft
relatief weinig bevoegdheden. Vrijwel al diens besluiten moeten door
een minister gecontrasigneerd worden, die op zijn of haar beurt weer
verantwoording moet afleggen aan het parlement. Wat de solo-bevoegdheden
betreft, zoals het ontbinden van de Bondsdag, zijn die strikt begrensd. Bevoegdheden Alles
afwegend, komt Reestman tot het voorstel voor een Nederlandse president,
die buiten de regering staat en vooral, maar niet uitsluitend, een representatieve
en ceremoniële functie heeft. Wat betreft de bevoegdheden, bepleit Reestman
om het grotendeels te houden zoals het nu is in het geval van de koningin.
De
president benoemt de (in)formateurs, ministers en andere gezagsdragers,
zij het dat de benoeming van de premier en ministers nu expliciet gebonden
zijn aan de voordracht van de (nieuwe) premier. Het staat de Tweede
Kamer vrij om zelf een formateur en/of zelfs een premier voor te dragen,
graag zelfs wat Reestman betreft. Er zou zelfs, zodra daar een kamermeerderheid
voor is, voor gekozen kunnen worden om de formateur en eventueel ook
de premier direct verkiesbaar te stellen. Verder
ontbindt de president het parlement, vaardigt hij of zij wetten uit,
ratificeert verdragen en verklaart de oorlog, maar worden al deze presidentiële
(lees: kabinets) besluiten gecontrasigneerd door de premier of minister.
Reestman wil hiermee de machtenscheiding controleren en de zekerheid
inbouwen dat - in eventueel politiek woelige tijden - een bepaalde wet
niet van kracht wordt omdat de president mag of moet weigeren deze te
ondertekenen, bijvoorbeeld wanneer die het constitutioneel bestel aantast.
Reestman
stelt voor om de president niet direct door het volk te laten kiezen
(dat gaat toch niet stemmen), maar door de Staten-Generaal in verenigde
vergadering en bij geheime stemming (om fractie-discipline te beperken).
Een ambtstermijn van 5 jaar (i.p.v. 7) en een keer herkiesbaar, vindt
hij meer dan zat. Tenslotte
kan de president alleen aansprakelijk worden gesteld indien er sprake
is van opzettelijk handelen in strijd met de Grondwet en andere wetten,
al dan niet in combinatie met verraad. Na eventuele veroordeling door
de Hoge Raad, verliest hij of zij het ambt. "Ondanks al deze bevoegdheden
zal deze president geen beleidsbepalende figuur worden. (...) (Z)ijn
hele statuut verzet zich daartegen.", aldus Reestman. Stromannen Binnen
het Nieuw Republikeins Genootschap (NRG), blijken de meningen sterk
verdeeld over het soort staatshoofd. ,,Wat onze leden bindt, is dat
zij allen voorstander zijn van een republiek. Maar over de positie van
de president bestaat geen eenduidige opvatting. Dat varieert van mensen
die helemaal geen president willen, maar een bestuur van onderop, tot
voorstanders van een juist een heel 'sterke' president, zoals in Amerika'',
laat NRG-secretaris Paul van der Heijden weten. Hij
schat echter wel in dat de meerderheid, net als hijzelf, voorstander
is van een ceremoniële president. Op zich kan hij zich wel vinden in
een niet direct door het volk gekozen president, want zo stelt Van der
Heijden: ,,We moeten hier geen stromannen krijgen die kapitaalbelangen
verdedigen, zoals Bush. Maar, als dit te vermijden is - en ik denk dat
dit bij een puur ceremoniële president al niet zo'n rol zal spelen -
dan ben ik voorstander van een rechtstreeks gekozen president.'' Toch
wijst hij ook het idee om de president te laten kiezen door de Staten-Generaal
in geheime stemming niet af en vindt hij dat er ook wat voor te zeggen
is om alle Provinciale Staten erbij te betrekken. ,,Dan worden die ook
weer belangrijker'', zo verklaart Van der Heijden. De
SP, voorstander voor afschaffing van de Eerste Kamer, laat bij monde
van Ingrid Gyömörei weten dat de voorkeur uit gaat naar ,,een door het
parlement gekozen 'staatshoofd' - daar hebben we verder nog geen titeltje
opgeplakt - die belast is met belangrijke representatieve en ceremoniële
functies.'' De
SP ziet een zuiver ceremoniële taak weggelegd voor het staatshoofd,
zonder wetgevende bevoegdheden. Een rechtstreeks gekozen staatshoofd
zou een concurrerende macht voor de regering vormen, hetgeen onverenigbaar
is met die rol. De SP verlaat daarmee dus het beginsel der machtenscheiding,
zoals Reestman dat voorstelt. Verder wil de SP dat de formateur, in
een open debat, door de Tweede Kamer wordt aangewezen. Ook
Van der Heijden benadrukt dat de kandidatuur van de formateur in ieder
geval democratische legitimatie behoeft. ,,Ik zie een president meer
als een soort scheidsrechter als het fout loopt, als ze er niet uitkomen.
Maar om te beginnen moet het parlement het toch zelf proberen.'' Republiek Niemand
zal ontkennen dat een republiek met een gekozen staatshoofd, per definitie
democratischer en doorzichtiger is dan onze huidige constitutionele
monarchie. Het argument dat een gekozen staatshoofd teveel macht naar
zich toe kan trekken, een argument dat monarchisten naar voren brengen
tegen een republiek, blijkt ook geen hout te snijden. Een goede grondwet
maakt die kans nihil. "Ja
maar...", klinkt het vervolgens van rechts tot en met de PvdA,
"de koningin is, omdat zij boven de politiek staat, beter in staat
de eenheid van de samenleving te representeren en waarborgen, dan een
gekozen staatshoofd. Dat kunnen we toch beter behouden?" Ook dit
is natuurlijk onzin: een gekozen ceremonieel staatshoofd die geen deel
uitmaakt van de regering, kan net zo goed een stabiliserende factor
zijn en symbool staan voor de eenheid van een land. Dit wordt al decennia
lang, en soms al eeuwen gedemonstreerd in andere democratieën in de
wereld. Ook het argument van 'eeuwenoude traditie' is gemakkelijk te
pareren. Voordat Nederland in 1815 een monarchie werd, was ons land
nagenoeg even zolang een republiek. "Ja
maar, het buitenland dan..?" Dat ons staatshoofd - omdat dit waarschijnlijk
geen 'sterke' president zal zijn zoals in Amerika of Frankrijk - in
het buitenland wellicht minder bekend zal zijn bij burgers, mag toch
geen rechtvaardiging zijn van een manke democratie. Laat Willem-Alexander
zich maar verkiesbaar stellen. Ofwel: 'Leve de Republiek!'. Lousco
|
||