Registratie: De markt van veiligheid en zekerheid

Registratie, DNA‑onderzoek, cameratoezicht, afluisteren, inkijkoperaties, fouilleren zonder verdenking... de Nederland­se staat krijgt steeds meer totalitaire trekjes. Maar is de overheid wel de enige Big Brother?

In de strijd tegen criminaliteit en onveiligheid heeft de overheid zichzelf de laatste tijd nogal wat bevoegdheden en mogelijkheden toebedeeld. Klonk er in het verleden vanuit verschillende hoeken de nodige kritiek op dit soort ontwikke­lingen (vaak met verwijzingen naar bijvoorbeeld de Tweede Wereldoorlog), nu blijft het akelig stil. Het beeld van de Totalitaire Staat jaagt nog maar weinig mensen schrik aan.

Volgens voorstanders van meer controle is dit beeld ook ach­terhaald. Criminelen zijn enger dan de controle zelf. Meer registratie, technologie en bevoegdheden zijn juist in het belang van de 'goedwillende burger'. Critici wijzen er tever­geefs op dat een almachtige overheid ook bedreigend kan zijn voor de burgers die ze zegt te beschermen: "Ik hoop niet dat het zo ver komt, maar als er hier ooit weer een dictator aan de macht komt, dan ligt de hele infrastructuur er al". Maar is deze nadruk op het gevaar van een totalitaire staat niet een wat te simpele voorstelling van zaken?

Stukje marktgebeuren

Naast de overheid zijn er tegenwoordig meer kapers op de kust voor de rol van Big Brother. Het gezag van de overheid is allang niet meer vanzelfsprekend. Zo lijkt de overheid nauwe­lijks greep te hebben op veel (technologische) ontwikkelingen. Tegelijkertijd zijn veel overheidstaken overgenomen door de Europese overheid en de particuliere sector, een ontwikkeling die de Nederlandse regering overigens bepaald niet heeft tegengewerkt.

Particuliere beveiligingsbedrijven spelen een steeds grotere rol op de markt van veiligheid en toezicht. Deze bedrijven worden gepresenteerd als 'junior‑partner' van de overheid: ze zouden alleen eenvoudige klusjes van de politie overnemen. In de praktijk is hun marktaandeel echter veel groter. Ze bevei­ligen niet alleen privé‑eigendom en terreinen, maar streven de overheid zelfs voorbij bij de aanpak van economische misdaad en fraude.

Ook in de openbare ruimte rukt de particuliere sector op; buurtbewoners die een beveiligingsbedrijf inhuren om hun buurt te bewaken zijn geen zeldzaamheid meer. Alleen het strafrecht is nog een exclusieve overheidsaangelegenheid.

Als de overheid wil scoren op veiligheidsgebied moet ze dus concurreren op de door haar zelf gecreëerde markt van veilig­heid en zekerheid. Dit betekent dat de overheid producten moet leveren: zichtbare en liefst ook meetbare prestaties op vei­ligheidsgebied. Met name de meetbaarheid brengt veel extra werk met zich mee.

De hoeveelheid werk wordt ook vergroot doordat de vraag naar veiligheid is toegenomen. Veel burgers verwachten toezicht van de overheid op bijna elk gebied: milieu, internet, school, binnenshuis... Ook de overheid zelf legt nieuwe taken op haar eigen bordje, zoals de bestrijding van mensensmokkel, het vervolgen van falende hulpverleners en het aanpakken van corruptie. Hierbij komt nog eens dat de politie zichzelf tegenwoordig ook als bedrijf ziet en daardoor steeds vaker kritiek heeft op het beleid dat ze moeten uitvoeren.

De markt van veiligheid en zekerheid is dus moeilijk te behap­pen door de overheid. Dit probleem wordt aangepakt met behulp van de volgende methoden: werk delegeren, pro‑actief werken, gebruik maken van nieuwe technieken en het geven van extra bevoegdheden aan politie- en inlichtingendiensten.

Kennis is macht

Woningbouwverenigingen, buurtinitiatieven, scholen, onderne­mersverenigingen, jongerencentra... allemaal doen ze wel iets dat raakvlakken heeft met veiligheid. De overheid ziet graag dat ze daar wat verder in gaan, onder leiding van diezelfde overheid natuurlijk. Veel gewone overheidstaken als het onder­houden van de openbare ruimte en hulpverlening vinden nu plaats in het kader van de 'sociale veiligheid'. De overheid kan zo goedkoop scoren op veiligheidsgebied.

Pro‑actief werken betekent dat politie en andere instanties niet langer afwachten tot mensen een probleem bij hen op het bord deponeren. In plaats daarvan bedenken ze al van tevoren wat het probleem is en gaan ze dat vervolgens met een speci­aal team of project te lijf. Ook hier wordt vaak weer veel werk overgelaten aan allerlei maatschappelijke organisaties.

Pro‑actief werken heeft als voordeel dat je vooraf weet hoe­veel beslag er wordt gelegd op de schaarse mensen en middelen van overheidsinstanties. Bovendien hoopt men dat het effect van het werk beter valt te voorspellen en te meten. Uitvoer­ders kunnen zo achteraf worden 'afgerekend' op de 'producten' die ze hebben afgeleverd.

Databases

Pro‑actief werken brengt een enorme honger naar informatie met zich mee. Om de juiste aanpak te bepalen moet namelijk eerst het probleem zo uitgebreid mogelijk in kaart worden gebracht. Nieuwe problemen moeten bovendien zo vroeg mogelijk gesigna­leerd worden. De misdaadanalist probeert een beeld te krijgen van alle potentiële criminaliteit. De wijkagent wil een socia­le kaart van zijn gebied. Overlastveroorzakers, vandalisten, junks, buurtbewoners, hooligans, jongeren, tienermoeders, scholieren... het zijn allemaal pappenheimers die gekend moeten worden. Veel van de benodigde informatie komt van al die eerder genoemde maatschappelijke organisaties waaraan werk wordt gedelegeerd. Pro‑actief werken gaat daarom bijna altijd samen met delegeren. Het resultaat is een keur van databases over 'probleemgroepen' of hen die dat kunnen worden.

Sinds 1986 bestaat bijvoorbeeld al het Centraal Informatiepunt Voetbalvandalisme. Het CIV is in de praktijk een soort 'voet­balsupporters‑inlichtingendienst'. Zij verzamelen informatie over voetbalsupporters, maken analyses, hebben overleg met vergelijkbare organisaties in het buitenland, enzovoorts. Het CIV heeft een eigen persoonsbestand waarin de namen staan van alle mensen die zijn aangehouden of een proces‑verbaal hebben gekregen in verband met voetbalvandalisme. Deze database wordt ter beschikking gesteld aan politie en justitie.

Dit leidde vorig jaar in de aanloop naar het EK 2000 tot een 'dreigbrief' van de Rotterdamse politie aan 450 supporters. Voetbalfans die tijdens het Europees Kampioenschap gearres­teerd zouden worden, konden op fikse boetes en gevangenis­straffen rekenen. "De politie Rotterdam‑Rijnmond is altijd in de buurt, gezien of niet gezien. Houdt daar rekening mee!", zo liet men de briefontvangers weten.

Milieugroepen

Ook milieuactivisten lopen grote kans om in een database opgeslagen te worden. Sinds januari 2000 is het CICI actief, het Centraal Informatie‑ en Coördinatiepunt Infrastructurele projecten. Het gaat hierbij om projecten als de Betuwelijn, Schiphol en de Hogesnelheidslijn. Het CICI is een samenwer­kingsverband van diverse politiekorpsen (en dan vooral de inlichtingendiensten, RID, van deze korpsen), de BVD en andere partijen die met deze grote projecten te maken hebben, zoals de NS en Schiphol.

Het CICI verzamelt onder meer gegevens over milieuactivisten en ‑groepen: GroenFront!, actievergaderingen van Milieudefen­sie, maar ook een spandoekactie van boze buurtbewoners die niet nóg meer treinverkeer in de achtertuin willen. Kortom, iedereen die laat weten niet achter dit soort projecten te staan, loopt kans met naam en foto in de computers van het CICI te belanden. Onlangs nam het korps Zuid‑Holland‑Zuid drie extra RID'ers in dienst. Met projecten als de Maasvlakte en de HSL in het verschiet verwacht men daar de nodige activiteiten van milieuactivisten.

Uiteraard zijn dit niet de enige voorbeelden. Je kunt het zo gek niet bedenken of er bestaat wel een database voor. Zo zijn er in verschillende steden registratiesystemen voor 'probleem­jongeren'. In deze databases zijn onder andere medische dos­siers, strafrechtelijke gegevens en rapportcijfers opgenomen. Het doel hiervan is dat de diverse instanties waar deze jonge­ren mee in aanraking komen meer samenhang krijgen en beter gegevens met elkaar kunnen uitwisselen.

Sinds kort is er ook een landelijk registratiepunt, het Cliënt Volgsysteem Jeugdcriminaliteit. Daarnaast is er een registra­tiepunt voor corrupte of frauderende ambtenaren, het Kinder­porno Informatie Data Systeem en een database voor gestolen voertuigen. Politiekorpsen in diverse steden houden er hele databases op na gevuld met prostituees en personen die een zekere 'relatie' hebben met de prostitutie, zoals pooiers, dealers, enzovoorts.

Wondermiddel

Een andere manier om (schijnbaar) snel en makkelijk te voldoen aan de grote vraag naar veiligheid is het gebruik van nieuwe technologieën. DNA‑onderzoek moet de opsporing van criminelen vergemakkelijken. Om dezelfde reden wordt cameratoezicht door de regering gestimuleerd en tot in de kleinste dorpen toege­past. Doordat dit relatief nieuwe manieren van opsporing zijn, kunnen we op dit gebied in de toekomst nog vele ontwikkelingen verwachten.

De politie verwacht veel van DNA-onderzoek. Tot voor kort was het tegen de wil van een verdachte afnemen van DNA slechts toegestaan als deze verdacht werd van een delict waar een maximumstraf op stond van acht jaar of meer (vrijwillig afge­ven van DNA was natuurlijk altijd mogelijk). In de praktijk ging het dan meestal om moord en verkrachting.

Met een waar PR‑offensief vanuit met name politiekringen werd getracht de mogelijkheden voor het gebruik van DNA als opspo­ringsmiddel te verruimen. Ook politici als Dittrich (D66) en Van de Camp (CDA) spraken zich uit voor uitbreiding van de bevoegdheden op dit gebied. Kortgeleden is minister Korthals van Justitie met een wetsvoorstel gekomen om DNA‑onderzoek al toe te staan bij delicten waar een maximumstraf van vier jaar op staat. Hieronder vallen bijvoorbeeld inbraak en mensen­smokkel. Dit wetsvoorstel is al door de Tweede Kamer en ligt nu bij de Eerste Kamer. Er zijn veel voorstellen voor een nog verdergaande registratie van DNA‑gegevens.

Cameratoezicht

Een andere in het oog springende ontwikkeling is het camera­toezicht. Dat Nederland meer en meer vol komt te hangen met camera's is natuurlijk geen nieuws. Maar het blijft niet bij het simpelweg ophangen van een paar camera's en wat toezicht­houders in een centrale meldkamer. Nieuwe ontwikkelingen gaan een stuk verder: camera's die werken met gezichtsherkenning en andere zogenaamde 'slimme camera's'.

Bij de 'traditionele' vorm van cameratoezicht ziet een toe­zichthouder alleen een persoon, zonder te weten wie dat pre­cies is. Bij een nieuwere vorm van cameratoezicht, die onder andere in Engeland al op grote schaal wordt toegepast, worden beelden gedigitaliseerd en gekoppeld aan een database. Van elk gezicht dat door de camera wordt gevangen, wordt een digitale opname gemaakt. Ieder gezicht bevat unieke kenmerken, bij­voorbeeld de afstand tussen de wenkbrauwen, kin en jukbeende­ren. Deze gezichtskenmerken kunnen worden vergeleken met gezichtskenmerken van personen die in een database opgeslagen staan. Zo'n database kan bijvoorbeeld gegevens bevatten van alle winkeldieven die ooit zijn opgepakt in een bepaald ge­bied, of alle pedofielen, drugsdealers, enzovoort. Komen de kenmerken van een persoon die door de camera wordt gevangen overeen met die van een in de database opgeslagen persoon dan krijgt degene die in de meldkamer achter de monitoren zit een melding. Dit kan iets zijn als: 'Dit is mijnheer X, die is in dit winkelcentrum al zes keer opgepakt voor winkeldiefstal'. Voor de meldkamer zal dit een reden zijn om deze persoon te gaan volgen met de camera. Ook kan het een reden zijn om een persoon niet in een bepaald gebouw of gebied toe te laten.

De nieuwste ontwikkeling is het zogenaamde 'face in a crowd image capture system'. Dit houdt in dat een camera iemand 'herkent', zoals hierboven beschreven, en deze persoon automa­tisch gaat volgen. TNO, de organisatie die zich in Nederland met het ontwikkelen van een dergelijk systeem bezighoudt, gaf onlangs een demonstratie. De camera wist een persoon die zich bevond in een grote menigte die in Belgrado demonstreerde tegen het bewind van Milosevic, uit deze menigte te filteren en precies te volgen.

Verdacht gedrag

De volgende stap waar hard aan wordt gewerkt, is het automa­tisch herkennen van 'normaal' en 'verdacht' gedrag. Een voor­beeld daarvan is de zogenaamde 'agressie‑detectie'. Maar ook het overgaan van een koffer van de ene persoon naar de andere op een parkeerterrein, is volgens TNO verdacht gedrag. De camera zal dan een melding geven aan de meldkamer: 'Let op, hier gebeurt iets verdachts, kijk even goed mee.' Ook een auto die rondjes rijdt op een bepaalde plek, bijvoorbeeld voor een bank, gedraagt zich verdacht.

Bij de NS bestaat grote interesse in deze manier van observe­ren. De NS heeft in het hele land zo'n duizend camera's hangen op de diverse stations. De beelden van al deze camera's komen binnen in één centrale meldkamer. Vanuit deze meldkamer wordt aan een station doorgegeven als er iets gebeurt op het desbe­treffende station, waarna bijvoorbeeld de spoorwegpolitie daar een kijkje kan gaan nemen.

Omdat het voor toezichthouders niet te doen is om de hele dag geconcentreerd naar een wand vol televisieschermen te kijken, is men op zoek naar een andere methode. Een 'zelfdenkende' camera die een seintje geeft als er iets gebeurt dat niet 'normaal' is lijkt de NS een goede oplossing. Samen met TNO is men momenteel bezig met het project DEVASTA (Detectie van verdachte activiteiten op stations), waarin men probeert camera's ongewenst gedrag bij te brengen. Dit valt niet altijd mee. Wat in andere situaties verdacht gedrag is (rennen, samenscholing, chaotische taferelen) is op een station heel normaal...

Bevoegdheden

De politie levert steeds vaker kritiek op het beleid dat ze moet uitvoeren. Omdat de overheid de politie weinig extra geld kan bieden, wordt de politie onder meer gepaaid met meer be­voegdheden. Vanaf het 'gedonder' rond de IRT‑affaire en de daaruit voortvloeiende commissie Van Traa valt een opvallende lijn in te bespeuren.

Simpel gezegd: de politie doet iets dat niet mag (bijvoorbeeld mensen preventief oppakken tijdens de Eurotop in 1997 of inkijkoperaties) en wordt hiervoor op de vingers getikt, soms door de politiek, soms door de rechter. De politie wordt dan boos omdat ze zonder verdergaande bevoegdheden niet zou kunnen werken. De politiek regelt vervolgens alles wat de politie wil in nieuwe wetgeving, zoals Bestuurlijke Ophouding of de uit­breiding van artikel 141. Dit voorkomt in ieder geval dat de politie op eigen houtje aan de slag gaat en daarmee de poli­tiek voor schut zet, zoals is gebeurd in de IRT‑affaire.

Naar aanleiding van deze affaire maakte de commissie Van Traa in 1995 in een vernietigend rapport duidelijk dat de politie in het onderzoek naar de zware, georganiseerde criminaliteit ver buiten haar boekje was getreden. De politie gebruikte op grote schaal opsporingsmiddelen als pseudokoop, inkijkopera­ties en het doorlaten van partijen drugs. Deze zaken waren niet expliciet bij wet verboden en de politie was van mening dat wat niet verboden is, gebruikt mag worden.

De commissie Van Traa, en vervolgens de gehele Tweede Kamer dacht hier heel anders over. Deze zaken moeten zo snel moge­lijk wettelijk geregeld worden, want zo kon het niet verder, was de algehele mening. En nieuwe wetgeving kwam er. Per 1 februari 2000 trad de Wet Bijzondere Opsporingsbevoegdheden in werking. Deze WOB kun je beschouwen als een soort 'witwasope­ratie' voor de politie. Zo'n beetje alles waar men over viel tijdens Van Traa, is nu keurig in de wet geregeld.

De opsporingsbevoegdheden van de politie zijn flink uitge­breid. Zo is sinds 1 februari 2000 onder meer stelselmatige observatie, infiltratie, pseudokoop, het stelselmatig inwinnen van informatie, inkijkoperaties (overigens niet in woningen), het opnemen van vertrouwelijke informatie en opnemen van tele­communicatie, toegestaan.

Preventief fouilleren

In november 1999 grendelde de Rotterdamse politie de Millinx­buurt hermetisch af. Iedereen die de wijk in of uit ging, werd gefouilleerd. De rechtbank van Rotterdam oordeelde in januari 2000 dat de hele actie onrechtmatig was. Dat wist men in Rotterdam natuurlijk van tevoren ook wel, het ging er vooral om de discussie aan te zwengelen en de politiek te dwingen meer wettelijke armslag te geven om te fouilleren.

Dat was niet tegen dovemansoren gericht. Sinds de actie in de Millinxbuurt werden er drie wetsvoorstellen ingediend die de politie meer bevoegdheden moet geven bij het zoeken naar wapens. Het CDA‑kamerlid Van de Camp diende een initiatief­voorstel in dat preventief fouilleren in zogenaamde Veilig­heidsrisicogebieden mogelijk maakt. Onder deze gebieden ver­staat hij uitgaansgebieden, gebieden waar veel drugshandel plaatsvindt en gebieden waar manifestaties (grote sportevene­menten, demonstraties, enz.) georganiseerd worden. In deze gebieden mag de politie, als het aan Van de Camp ligt, ieder­een fouilleren, op elk moment.

Daarnaast wil hij de bevoegdheden van de politie buiten deze gebieden verruimen. Ook het kamerlid Kuijper van de PvdA heeft een wetsvoorstel ingediend. Dit voorstel moet het mogelijk maken dat de politie op elk moment iedere auto mag doorzoeken op wapens.

Het kabinet heeft zelf ook een wetsvoorstel ingediend. Hierin kan een burgemeester een bepaald gebied aanwijzen als veilig­heidsrisicogebied. Een rechter‑commissaris en een officier van justitie kunnen voor dit gebied de bevoegdheid verlenen om maximaal zes uur preventief te fouilleren. Op het ministerie van Justitie wordt nu gewerkt aan het 'in elkaar schuiven' van de diverse voorstellen. Voor een nieuw voorstel, in welke vorm dan ook, zal hoogstwaarschijnlijk wel een kamermeerderheid te vinden zijn.

Speurneuzen

De meest voor de hand liggende 'Big Brothers' zijn natuurlijk inlichtingendiensten. Oncontroleerbaar houden zij hele bevol­kingsgroepen in de gaten. Al enkele jaren is men bezig met het vernieuwen van de Wet op de Inlichtingen‑ en Veiligheidsdien­sten (WIV). Wanneer en in welke vorm deze wet ingevoerd gaat worden is nog steeds niet duidelijk. Wel duidelijk is dat de wet de bevoegdheden van inlichtingendiensten uit zal breiden.

Vooral het nieuw toegevoegde artikel 25a van de WIV is een nogal vergaande verruiming. Dit artikel geeft de inlichtingen­diensten toestemming om 'Echelon‑achtige' methoden te gebrui­ken. Het spionagesysteem Echelon werd bekend door het verhaal dat zij elk emailbericht in de wereld zou kunnen onderscheppen en filteren op bepaalde woorden ('bom', 'terrorisme', 'aan­slag', enz). Over hoe het nu precies zit is nog steeds geen duidelijkheid, wel dat iets dergelijks bestaat.

Toen minister De Grave van Defensie het bestaan van Echelon toegaf, reageerde een groot deel van de Kamer verontwaardigd. Vreemd genoeg had men met vergelijkbare praktijken door de BVD blijkbaar minder moeite, gezien de stilte die er op dit punt heerste tijdens de behandelingen van het wetsvoorstel.

Overigens hoeven we ons van het wel of niet wettelijk vastleg­gen van de bevoegdheden van een geheime dienst niet al te veel voor te stellen. Een dienst als de BVD wordt op geen enkele wijze gecontroleerd. Een enkele keer per jaar komt de kamer­commissie voor inlichtingen‑ en veiligheidsdiensten bijeen, waar vertegenwoordigers van de vier grootste partijen zitting in hebben. Zij worden dan 'geïnformeerd' over de werkzaamheden van de BVD. Een wassen neus natuurlijk, want het is de BVD die bepaalt wat er vrijgegeven wordt in zo'n gesprek. Of zij zich wel of niet aan de wet houden is door niemand te controleren.

De overheid heeft niet het monopolie op oncontroleerbare (inlichtingen)diensten. Steeds meer grote bedrijven hebben hun eigen inlichtingendienst of maken gebruik van particuliere inlichtingendiensten. Zo heeft Shell een eigen dienst, bezit de belangenvereniging voor bontfokkers naar eigen zeggen de namen van tienduizend tegenstanders en houdt een bedrijf als Control Risk gegevens over mogelijke tegenstanders van het be­drijfsleven bij. Allemaal ongecontroleerd en het is onduide­lijk waar deze informatie vandaan komt en precies naar toe gaat.

Controlestaat

Om een lang verhaal kort te maken: de marktwerking heeft ook op het gebied van veiligheid toegeslagen. De overheid moet op dit gebied concurreren met de particuliere sector. Om het zogenaamde 'vertrouwen in de overheid' te herstellen voert ze steeds verdergaande maatregelen door.

Bovendien brengt marktgericht werken sowieso een enorme honger naar informatie met zich mee. De constatering dat we in hoog tempo op weg gaan naar een controlestaat is daarom niet geheel onterecht. Deze controlestaat is echter niet de enige contro­leur. Zo is een deel van de maatregelen die de overheid de laatste tijd heeft doorgevoerd (bijvoorbeeld cameratoezicht, opzetten van databases, preventief fouilleren) een regelrechte kopie van zaken die in de particuliere sector allang gemeen­goed zijn. Wie wil wijzen op het gevaar van een Big Brother, of hoe je het ook noemen wilt, kan dus niet om deze sector heen.

 

Eva Oling
Erik Timmerman
Buro Jansen & Janssen