Uit: Ravage #246 van 14 november 1997  

Het wachtwoord veranderde met de dag

Herinneringen aan de Spaanse Revolutie  

De Spaanse revolutie vormt nog steeds een inspiratiebron voor allerlei vrijheidsgezinden. Zowel de heruitgave The Spanish Revolution van The Ex als het Spaans Dagboek van Arthur Lehning houden de herinnering brandend van deze tragisch geëindigde episode uit de geschiedenis van het anarchisme. 

In 1986 bracht The Ex de dubbelsingle en fotoboek The Spanish Revolution uit, ter herdenking van de Spaanse Revolutie die vijftig jaar eerder plaatsvond. Deze revolutie is een in veel geschiedenisboekjes over het hoofd gezien onderdeel van de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939). Op 19 juli 1936 kwam het Spaanse volk massaal in opstand tegen de militairen die een dag eerder een coup tegen de linkse regering hadden gepleegd.  

Grote delen van Spanje waren maandenlang in handen van de 'gewone' man en vrouw, van wie ongeveer een miljoen zich verenigden in de anarcho-syndicalistische vakbond CNT. Zo hadden bijvoorbeeld de arbeiders in Catalonië 70 procent van de industrie in handen. Een eeuwenlang opgekropte haat tegen de knoet van de Kerk ontlaadde zich in het kraken van gods tempels en het kielhalen van het immer met de machthebbers heulende priesterdom.  

Mede door de bemoeienis van pappa Rusland mocht de anarchistische euforie echter niet lang duren. Fascistje bestrijden oké, maar dan wel volgens het (rode) boekje: orde moest er zijn en orde zou er komen! De anarchisten werden in mei 1937 doeltreffend ausradiert door communistische troepen. De revolutie was gesmoord, de burgeroorlog ging nog door, tot 1939. Toen bestendigde generaal Franco zijn machtspositie, gesteund door Hitler en Mussolini (Nederland, Engeland en Frankrijk waren trouwens de eerste landen die de regering Franco erkenden).  

Dwangbuizen 

Het voortijdig neerslaan van de Spaanse Revolutie sloeg een diepe wond die nog steeds voelbaar is in anarchistische kringen. Maar als een van de weinige geslaagde experimenten in zelfbeheer en collectivisatie op grote schaal, vormt de revolutie ook nog steeds een inspiratiebron, zowel voor politiek activisten als voor kunstenaars.  

Voor The Ex bijvoorbeeld, die met The Spanish Revolution (in 1986 op single, anno nu op mini-cd) de Spaanse revolutie linea recta doortrekken naar de tijd van nu. "Je eigen leven bepalen wordt nog steeds niet getolereerd", vinden de postpunkers. "Wie zich van alle dwangbuizen wilt ontdoen, wordt nog steeds afgestraft met de vernietiging van wat is opgebouwd." De Spaanse Revolutie is voor The Ex "het bewijs dat een anarchistische samenleving wel degelijk in praktijk kan worden gebracht, én dat deze met hand en tand (en meer) moet worden verdedigd."  

Temidden van de algehele punk-inflatie van tegenwoordig klinken de vier nummers ouderwets strijdbaar. They Shall Not Pass, El Tren Lindado, Ay Carmela en People Again zijn gebaseerd op oude revolutionaire liederen. Zo is Ay Carmela een lied van Spaanse partizanen die in 1908 in opstand kwamen tegen Napoleon. Bepaald geen liedjes die zichzelf hebben overleefd. Gaat nooit vervelen, het lekker springerig drumwerk van Kat en het cirkelzagend gerag van gitarist Terry.  

Blader aandachtig door het fantastische fotoboek met tot 1986 nooit eerder gepubliceerde foto's. Het roodzwart gekleurde historische boek bevat een korte uitleg over de gebeurtenissen van 60 jaar geleden, evenals een literatuurlijst: ideaal als 'anarchisme voor beginners'. Helaas is The Spanish Revolution wel flink duurder dan tien jaar geleden: fl. 35,- in plaats van fl. 13,50.   

Pareltje 

Het indrukwekkende fotomateriaal dook The Ex op uit de archiefkasten van het IISG, het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam. Een van de oprichters van dat instituut is de anarchist Arthur Lehning (geboren 23-10-1899). Begin oktober 1936 reisde Lehning naar Spanje, mede om materiaal voor het instituut in te zamelen. Lehning hield een dagboek bij, dat onlangs verscheen bij uitgeverij Huis Clos.  

Het dagboek is om meerdere redenen uniek: veelpublicist Lehning is gekant tegen een biografie over hemzelf, dus een kijkje in zijn keuken is zeldzaam. Helaas, want de inmiddels hoogbejaarde Lehning zag vele stromingen komen en gaan en had vele contacten met de meest uiteenlopende revolutionairen door de decennia heen: een biografie zou uiterst boeiend historisch materiaal kunnen opleveren.  

Lehning was begin deze eeuw mede-oprichter van I 10, het toonaangevende avant-gardistische tijdschrift. Hij stond op vriendschappelijke voet met de dichters Marsman en Slauerhof, en anarchisten als Alexander Berkman en Clara Wichmann. Het meest bekende werk van Lehning is het door hem geredigeerde verzameld werk in zeven delen van Michael Bakoenin.  

Nu is over revolutionair Spanje ontiegelijk veel geschreven, met als een van de bekendste boeken George Orwell's Afscheid van Catalonië. Tussen de enorme stapels lectuur is het dagboek van Lehning een pareltje. Ik mag in ieder geval graag lezen over zijn down-to-earth indrukken, zowel over zijn enthousiasme als over zijn verveling, ongenoegen, griep: de mens achter de revolutionair zal ik maar zeggen.  

Lyrisch is hij over de vele roodzwarte CNT-FAI vlaggen op straathoeken en automobielen, de algehele onderlinge solidariteit. Met scepsis beziet hij de totale vernietiging van de kerkschatten: geweld heeft deze anti-militarist altijd verafschuwd. Onder meer samen met Emma Goldman trekt Lehning van stad naar dorp en terug, en moet iedere dag opnieuw het wachtwoord leren dat met de dag verandert. Hij beschrijft de sfeer rond de barricades, die vaak slechts uit een hoop stenen bestaan. Lehning proeft en geniet van de geladen sfeer die overal in de lucht hangt, maar houdt het hoofd koel.  

Op 14 oktober houdt hij een rede voor Radio CNT-FAI, waarin hij met vooruitziende blik waarschuwt voor de gevolgen van een eventuele mislukking van de revolutie. "Indien Spanje fascistisch wordt, dan is daarmee het laatste bolwerk in Europa tegen het fascisme gevallen, dan zal er geen rem meer zijn tegen de dictatuur, dan is het uit met de vrijheid, en Europa zal uitgeleverd zijn aan de reactie, aan een staatsslavernij en dictatuur als nooit tevoren in de geschiedenis." 

De uitgever heeft naar eigen zeggen 'de verleiding niet kunnen weerstaan' om het (korte) dagboek van Lehning aan te vullen met notities van de Duitse journalist Hanns-Erich Kaminski, in wiens gezelschap Lehning verkeerde. Deze beschrijvingen in het Duits zijn een genot om lezen en zeer informatief.  

Naast een uitvoerig notenapparaat bevat het dagboek verder het artikel 'Aantekeningen over de revolutie in Spanje', dat Lehning direct na terugkomst in Nederland schreef en begin 1937 in De Stem publiceerde. In de slotalinea's van dat artikel spreekt Lehning al de vrees uit voor wat enkele maanden later inderdaad zou gebeuren, namelijk dat de anarchistische opstand gewelddadig zou worden neergeslagen. Het neerslaan van de revolutie was een persoonlijke tragedie voor Lehning. Liefst dertig jaar lang zweeg hij erover. Pas in 1966, toen de revolutie in hernieuwde belangstelling kwam te staan, publiceerde hij het herdenkingsartikel 'De Spaanse tragedie'.  

Lehning deed niet echt mee in Spanje, hij weigerde bijvoorbeeld een wapen te dragen, zoals vrijwel iedereen om en nabij het front dat wel deed. Hij was wél een betrokken ooggetuige, en is dat tot op de dag van vandaag, wonend en werkend in Frankrijk. Levensgezellin Madeleine, die in 1995 overleed en aan wie het dagboek postuum is opgedragen, merkte begin november 1936 op, bij Lehning's terugkeer in Nederland: "Ik ben blij dat je weer aan het werk kan, en dat je in plaats van de syndicalisten de boeken kunt gaan organiseren".  

Marc Hurkmans