Naar archief

Uit: Ravage #245 van 31 oktober 1997  

Oorlog, verzet en idealisme

Conny Braam: anti-apartheidsactiviste en thriller-auteur  

Het ligt al weer ver weg in mijn herinnering, maar er was een tijd waarin de apartheid in Zuid-Afrika aan alle kanten bestreden werd. Door het ANC, en door organisaties in andere landen. Kampioen was wel het altijd met oordelen klaarstaande Nederlandse volk. We beschikten destijds over twee grote anti-apartheidsorganisaties, de Anti-Apartheids Beweging Nederland (AABN) en Komitee Zuidelijk Afrika (KZA). Het AABN stond wel als communistische mantelorganisatie bekend; Braam en andere leden waren tevens CPN-lid. Het KZA was een meer algemeen linkse club. 

Zoals vaak, ik hoef geen voorbeelden te noemen, was de versnippering in linkse kring compleet. Ik heb nooit begrepen waarom verschillende organisaties met vrijwel dezelfde doelstellingen nodig werden geacht. Onderlinge ruzies gaan al gauw de boventoon voeren en staan dan de - voor de deelnemers - goede zaak in de weg. Ook hier gebeurde dat. De leiders van het KZA, Sietse Bosgra en het AABN, Conny Braam, kregen ook persoonlijk ruzie. Bosgra verspreidde het verhaal dat Braam met ANC-ers het bed deelde, een verhaal dat haar tot op de dag van vandaag achtervolgt.  

Braam ontkende. In Nieuwe Revu sloeg ze terug. Ze vertelde dat ze naast Bosgra zat in een vliegtuig op weg naar de een of andere anti-apartheidsconferentie. ,,Hij stelde voor om samen op een kamer te gaan waardoor de kosten gedeeld zouden kunnen worden.'' Aparte hotelkamers zouden een schandelijke verspilling betekenen van het geld dat voor de anti-apartheidsstrijd was bedoeld. Braam ging op het voorstel in en zoals te verwachten viel, bleven amoureuze toenaderingen van Bosgra niet uit. 

Ik ga hier zo uitgebreid op in, omdat het de linkse, idealistische bewegingen zo aardig schetst. Machtsspelletjes, theoretische discussies en andere - eigen - belangen blijken vaak belangrijker dan de idealen. Ik moet zeggen dat ik altijd wat huiverig heb gestaan tegenover anti-apartheidsbewegingen. Zo heb ik bijvoorbeeld nooit begrepen waarom schrijver W.F. Hermans door het Amsterdams gemeentebestuur tot persona non grata verklaard werd, alleen omdat hij eens in Zuid-Afrika was geweest. Zwart-wit denken vierde hoogtij; Hermans en anderen die de culturele boycot geschonden hadden, werden zo ongeveer het symbool van het kwaad. 

Thriller 

Met enige argwaan ging ik dus onlangs de boeken van Conny Braam lezen. Sowieso vind ik als rechts bekend staande schrijvers als Hermans, Komrij en Céline vaak mooier en interessanter schrijven dan 'linkse' schrijvers als bijvoorbeeld Mulisch en Sartre. Braams laatste boek, Zwavel, dat vorig jaar verscheen, viel me op toen het in mei genomineerd werd voor De Gouden Strop, de jaarlijkse prijs voor het beste Nederlandstalige spannende boek. Braam was verbijsterd. ,,Ik had het helemaal niet bedoeld als thriller.''  

De roman, die zich voornamelijk afspeelt in Zuid-Afrika, begint met een dode. Familie en vrienden staan om de kist van Marie Minnaert. Marie is de oma van de hoofdpersoon, de rechercheur Tess Minnaert en heeft een geheim meegenomen in haar graf. Een verzetsgroep uit de tweede wereldoorlog, waarbij haar opa betrokken was, werd opeens opgepakt. De overlevenden uit de groep vermoeden dat er verraad in het spel was. De naam van de Nederlandse officier Hasselaar, met wie haar oma omging, valt.  

In dezelfde tijd komt Tess via een moordzaak in contact met een jood, Rusty Lipschitz, die in het Zuid-Afrikaans verzet zat. Een groepje joodse intellectuelen in de Communistische Partij. Tess wil meer weten over Hasselaar en vertrekt naar Zuid-Afrika. Ze komt in contact met een groep verstokte nazi's, die in dienst van de geheime terreurorganisatie Koevoet de bevrijdingsbeweging Swapo bestreed. Vol trots tonen Koevoetleden fotoboeken en video's waarop wrede martelingen te zien zijn. De geschiedenis van haar oma herhaalt zich uiteindelijk. De nominatie voor de Gouden Strop is terecht; Zwavel is tot op de laatste pagina spannend. 

In tegenstelling tot Zwavel is Operatie Vula (1992) volledig gebaseerd op ware gebeurtenissen. Vula is de afkorting van vulindla, in meerdere Afrikaanse talen het woord voor 'open de deur'. Operatie Vula startte in 1986 en had tot doel in ballingschap levende ANC-leiders in het diepste geheim naar Zuid-Afrika terug te laten keren om het verzet tegen de apartheid te coördineren. Met verschillende verzetsgroepen en zelfs met Nelson Mandela in de Pollsmoorgevangenis werd in het geheim contact tot stand gebracht.  

Braam vervulde in Amsterdam een centrale rol bij de voorbereidingen. Theatermensen - waaronder bijvoorbeeld acteur Han Römer - zorgden voor duurzame vermommingen van de ANC-ers. Simpele veranderingen zorgden voor een totaal ander uiterlijk. Braam schrijft in Operatie Vula over een vriend van haar, die een afspraak had bij een bushalte. "Ik stond op hem te wachten en vroeg me af waar hij bleef. Maar hij stond al die tijd naast me. Die vriend is een stevig gebouwde, goed uitziende man. Naast me stond een lullig kereltje. Hij had alleen een jack aangedaan, de capuchon over zijn hoofd getrokken, waarvan hij de veter strak rond zijn gezicht had gespannen. Hij stond krom, in elkaar gedoken, een beetje een geestelijk achtergebleven figuur." 

Hoe serieus ook, ik vind dat gedoe met die vermommingen tamelijk grappig. Niet zo verwonderlijk, Braam was geďnspireerd door typetjes van Van Kooten & De Bie. 

Bij dit theaterspektakel bleef het niet. Ongeveer 45 Nederlanders verlieten huis en haard om in Zuid-Afrika en frontlijnstaten te gaan wonen en hun huizen open te stellen voor ANC-ers. ,,Ik wist dat ik die mensen niets minder vroeg dan hun leven in de waagschaal te stellen'', aldus Braam in 1992. ,,Zij moesten hier hun baan opgeven, en daar een spannend en eenzaam leven opbouwen. Maar ik liet me inspireren door de verhalen van mijn ouders, over mensen in Nederland die tijdens de tweede wereldoorlog ook tot dergelijke offers bereid waren. (...) Het was een heel bevredigend iets om met mensen in strijd te zijn voor een beter leven, al klinkt dat in deze tijd oubollig.'' 

In hoeverre Operatie Vula heeft bijgedragen tot de afschaffing van de apartheid, weet ik niet. In elk geval werd in 1990 de apartheid officieel opgeheven, Mandela vrijgelaten en het ANC gelegaliseerd. Braam zette vervolgens haar eerste schreden in Zuid-Afrika. 

Idealist 

Oorlog, verzet en idealisme zijn de rode draad in Zwavel en Operatie Vula. Braam heeft veel meegemaakt met idealisten. Liefst wilde ze ook niet 'echte' idealisten inzetten voor operatie vula. ,,Die willen te graag. Ze moesten wel gemotiveerd zijn, maar ik lette ook op andere zaken: kunnen ze alleen zijn, worden ze snel verliefd, drinken ze veel? Want dat kon ik niet gebruiken. Ik zocht sterke mensen die tegen teleurstellingen konden. Vrijheidsstrijders bijvoorbeeld, voor sommigen toch idolen, kunnen heel vervelend zijn om mee in één huis te wonen.'' 

Vooral in Zwavel wordt gewezen op de gevaren van blind idealisme. Rusty houdt er een paar pittige opvattingen over idealen op na. Over zijn joodse verzetsgroep zegt hij: "Ze gebruikten de zwarten om hun communistische vriendjes in het buitenland te bewijzen dat zij het socialistisch paradijs konden scheppen."  

En: "Afhankelijk van de omstandigheden is ieder mens tot verzet in staat. Zolang je het geloof, het vertrouwen hebt dat je daden de belofte van verbetering in zich dragen. Ik heb altijd geloofd dat het beter is te strijden vóór iets dan alleen maar tégen iets. Als je strijdt voor een samenleving waarin racisme en uitbuiting uitgebannen zijn, doe je dat omdat je je een voorstelling kunt maken van zo'n samenleving. Je bent nog een idealist. Als de twijfel komt en je verliest je vertrouwen, is het de beurt aan de angst. Dan ben je uitsluitend tegen en gaat het mis. Langzaam krijgen frustratie en haat de overhand, je respect voor het leven komt in gevaar. Angst en haat zijn dodelijke emoties. Wat je daarmee onderneemt heeft niets meer te maken met strijden voor rechtvaardigheid. Al zou ik niet weten hoe je dat dan moet noemen. Terrorisme misschien."  

Dit zijn niet Braams eigen ervaringen, meldt ze met nadruk, maar van mensen die ze gesproken heeft. Braam is wel idealistisch gebleven. ,,Er is nog veel te doen in Zuid-Afrika. Nog steeds oefenen voorstanders van de apartheid veel macht uit. Oorlogsmisdadigers - twee keer, in de tweede wereldoorlog en tijdens de apartheid - blijven vrijuit gaan. Extreem-rechts is zwaar bewapend door De Klerk. Wat ik kan doen, is er over schrijven. Dat zie ik als mijn plicht. Of er weer een thriller volgt? Ik wordt niet graag in het hokje van thrillerauteur geplaatst. Maar wie weet.'' 

Renzo Verwer 

Conny Braam, Operatie Vula en Zwavel, Meulenhoff, respectievelijk 1992 en 1996. De Bokkeslachter, hier niet besproken, is verkrijgbaar bij De Slegte.

Naar boven
Naar overzicht dit nummer
Naar Jaargang 1997