Naar archief

UIT: NN #170 van 7 oktober 1994   

De nieuwe dodelijke ethiek 

Reactie op artikel over Singer (4)  

Volgens de werkgroep Helix is Peter Singer een van de belangrijkste woordvoerders van de 'nieuwe ethiek'. Deze ethiek die zogenaamd het 'beste met de mensen voorheeft' wil op grond van systematische selectie een gelukkig leven voor iedereen bevorderen. Volgens Helix kan deze 'nieuwe ethiek' geplaatst worden binnen het eugenetische gedachtegoed. Het idee dat alle mensen gelijke rechten hebben wordt verlaten. Daarvoor in de plaats wordt de kwaliteit van iemands leven bepalend; op mensen van 'mindere' kwaliteit kunnen we maar beter 'vrijwillig' euthanasie toepassen. Een pleidooi tegen het legaliseren van euthanasie. 

Stel dat een foetus waarbij d.m.v. zwangerschapsonderzoek dwerggroei is geconstateerd geaborteerd wordt, wat vind je daarvan? En wat te denken van het toepassen van 'euthanasie' (1) op een pasgeboren kind van Down, beter bekend als mongooltje? Is het een vooruitgang van 'onze' beschaving wanneer dementerende bejaarden een 'zachte dood' sterven met behulp van een euthanasiepil? Wat zeggen de invloedrijke ethici over dergelijke vragen?  

'Ja, wanneer het duidelijk is dat een kind nooit iets voor zichzelf kan doen, niet kan lopen, zichzelf niet kan voeden, enzo, en wanneer de ouders en artsen dan samen beslissen dat het misschien beter is dat dit kind niet leeft, dan kan ik die beslissing rechtvaardigen.( ...) De ouders kunnen misschien een ander kind krijgen, met veel betere kansen om een gewoon en gelukkig leven te leiden.'(2) Aldus Peter Singer, Australisch moraalfilosoof die in Duitsland en Nederland regelmatig wordt aangehaald en onlangs ook in de kolommen van NN opdook.  

In Nederland worden jaarlijks ongeveer 300 gehandicapte pasgeborenen gedood. De Nederlandse ethicus H. Kuitert vindt dit nog te weinig: "Er glipt nog teveel door wat in feite onleefbaar leven is."(3) Heleen Dupuis, hoogleraar medische ethiek en ex-voorzitter van de Vereniging Voor Vrijwillige Euthanasie: "Nu, in het ik-tijdperk aangekomen, moet de Westerse mens zich realiseren dat individueel voortbestaan wellicht niet meer de hoogste waarde kan zijn en moet men als het ware  terugkeren naar een nieuwe waardering van het collectieve welzijn, wie weet met veronachtzaming van de uiterste wensen van het individu."  

Peter Singer, Hans Kuitert, Heleen Dupuis: enkele hedendaagse vooraanstaande ethici. Zij verkondigen de 'nieuwe ethiek', een ethiek die zogenaamd het 'beste met de mensen voorheeft' en op grond van systematische selectie een gelukkig leven voor iedereen zou bevorderen. Selectie van aanstaande ouders d.m.v. erfelijkheidsonderzoek en zwangerschapsonderzoek met daaropvolgend eventueel een abortus; selectie van pasgeborenen d.m.v. 'euthanasie'.  

Deze 'nieuwe ethiek' kan geplaatst worden binnen het eugenetische gedachtegoed waarvan de kernpunten als volgt kunnen worden samengevat: 1. De idee dat alle mensen gelijke rechten hebben wordt verlaten; 2. Per individu wordt gekeken naar de zogenaamde 'kwaliteit van haar/zijn leven.' Op grond van deze beoordeling wordt bepaald of iemands leven waardevol of zonder waarde is; 3. Deze (a-)sociale selectie kan niet los gezien worden van economische ontwikkelingen. Dat wil zeggen: de keuze wie wel en wie niet mag leven hangt samen met de kosten en baten van een individu voor een samenleving. 

Gelijke rechten 

Alle mensen hebben gelijke rechten; dit is het uitgangspunt van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Over het algemeen onderschrijven de nieuwe eugenetici dat zwarte en witte mensen, vrouwen en mannen inderdaad -op zich- gelijke rechten hebben. Maar in plaats van deze verschillen op basis van sekse en huidskleur komt nu een hiërarchie op basis van gezondheid en productiviteit. Met name Peter Singer raakte hierdoor in problemen met het 'gelijkheidsprincipe'. Immers, wanneer iedereen gelijke rechten heeft - in zijn theorie hebben mensen en dieren gelijke rechten - waarom mag je dan toch een gehandicapt pasgeboren kind doden?  

Om antwoord te kunnen geven op deze vraag heeft hij zijn theorie aangepast. Een pasgeboren kind kan volgens Singer nog geen 'individu' genoemd worden, omdat het nog geen zelfbewustzijn heeft en niet autonoom kan handelen. (5) Omdat de pasgeborene volgens deze criteria geen 'persoon' is, heeft het geen rechten en wordt bij euthanasie het zelfbeschikkingsrecht geen geweld aangedaan. De maatstaf om over te gaan tot abortus als bij de foetus een afwijking geconstateerd is, of om tot 'euthanasie' over te gaan bij gehandicapten, bejaarden, ernstig zieken en psychiatrische patiënten, is de 'QALY-berekening' (QALY = kwaliteit van de toekomstige levensjaren).  

Dit is bedacht als instrument om te meten of er al dan niet 'euthanasie' of abortus kan worden toegepast. In de berekening zet men een aantal dingen op rij: de kosten van de verzorging, de medische voorspellingen van artsen, de wensen en angsten van de familieleden en de 'veronderstelde wil' van de persoon in kwestie. Op basis van deze maatstaf worden systematisch  foetussen met dwerggroei of met het Down-syndroom geaborteerd. Er zijn zelfs gevallen bekend van foetussen met een hazenlip of een extra vinger die weggehaald werden omdat ze niet aan de selectiecriteria voldeden.  

Wat betreft 'euthanasie' op gehandicapte pasgeborenen: ook hier gaat het niet alleen om de heel erg zware gevallen. Het voortdurend noemen van de ernstige gevallen, zoals bijvoorbeeld een open ruggetje, wordt gebruikt om de deur te openen voor een algemene aanvaarding van 'euthanasie'. Het meten van de kwaliteit van leven is onmogelijk omdat het altijd een subjectieve en veranderende waarneming is. Hoe meet je geluk en verdriet? Hoe geef je daar een objectieve waarde aan? Waar leg je de grenzen? Wie - of wat - geeft je het recht om een 'veronderstelde wil' van iemand te bepalen?  

De kwaliteit van individuele levens kan en mag nooit door iemand anders dan door de persoon in kwestie zelf bepaald worden. De discussie moet daarom verplaatst worden van euthanasie en 'kwaliteit van leven' richting de kwaliteit van verzorging, gezondheidszorg, sociale voorzieningen, het milieu en arbeidsomstandigheden. Bovendien worden de meningen van echte deskundigen, namelijk mensen met een handicap, niet in de discussies en beleidsvorming betrokken.  

Theresia Degener, schrijfster en activiste, geboren zonder armen ten gevolge van softenongebruik, over Singer's filosofie: "Volgens de criteria van Singer kwam ik ook in aanmerking. Wat Singer wil als beleid, als ethische handleiding bij euthanasie, gaat niet alleen over hele zware gevallen van Spina Bifida (open ruggetje) en het Down-syndroom, maar het betreft in principe alle mensen die afwijken, die niet in de maatschappelijke structuren passen zoals de zogenaamde 'normalen' doen. Dat is een belangrijk punt. Singer levert de legitimatie voor die mensen die zeggen 'wij willen niet met gehandicapten leven'. Ik geloof dat veel niet-gehandicapten een zeer sterke agressie jegens gehandicapten voelen."(6) 

Kosten en baten 

Het gaat om een manier van kijken en beleven. Het is de manier van kijken die mensen tot dingen maakt. Dingen die gebruikt kunnen worden om er zelf beter van te worden. Om geld te verdienen. De blik ook, die mensen veracht wanneer zij niet productief zijn, dat wil zeggen: geen economisch nut hebben. Deze blik ervoer Primo Levi toen hij in het concentratiekamp als gevangene tegenover nazi-arts Pannwitz stond. Udo Sierck is spastisch en zit in een rolstoel. Hij zegt over deze Pannwitzblick: "Ik denk dat de Pannwitzblick werkelijk altijd aanwezig is. Je merkt het dagelijks. En die blik heeft iets met macht te maken..... Ik word bekeken en in stukjes gedeeld; stukjes die nog wat waard zijn en stukjes die niks meer waard zijn. Je hebt altijd het gevoel van: daar is die beoordeling over mij, die mijn bestaansrecht aantast. En dat is het bedrieglijke, dat je nooit weet wat er in het hoofd van de schijnbaar autoriteit afspeelt."(7) 

In het hoofd van de autoriteiten (staat, bedrijfsleven, wetenschappers en ethici) worden berekeningen gemaakt om een kostenminimalisering van de gehandicaptenzorg te bereiken. Het gaat hierbij om zorgvuldige kosten-/ batenanalyses waarbij gekeken wordt of prenatale selectie financieel voordeel oplevert. Zo is men(8) tot de conclusie gekomen dat bij een volledige controle over de 'risicovolle' zwangerschappen (vrouwen boven de 35 jaar en families waarin 'erfelijke afwijkingen' voorkomen) een aanzienlijke besparing behaald kan worden. Dit kan bereikt worden door, na het constateren van een afwijking, over te gaan tot abortus.  

Het kostenbesparende effect is aan de ene kant het gevolg van het voorká¢ámen van verzorgingskosten, kostbare therapieën en huisvesting. Tegelijkertijd wordt er ook bespaard door het stimuleren van 'gezonde arbeidskrachten'. Verdere ontwikkelingen liggen voor de hand, waarbij gedacht kan worden aan het uitbreiden van erfelijkheidsvoorlichtingscentra, het bevorderen van abortus op eugenetische indicatie, het verder ontwikkelen van prenataal onderzoek (waarbij de nadruk ligt op methoden die zo vroeg mogelijk een diagnose geven) en het legaliseren van euthanasie.  

Geschiedenis 

Uit de hedendaagse discussie over 'euthanasie' en abortus op eugenetische indicatie blijkt weinig historisch besef. De heersende indruk is dat dilemma's en discussies nieuw zijn en rechtstreeks voortkomen uit technologische ontwikkelingen in de laatste decennia.  

In 1859 schreef Charles Darwin de evolutietheorie over het ontstaan van de soorten planten, dieren en de mens. Deze soorten hebben zich, aldus Darwin, ontwikkeld tot wat ze nu zijn door een in de natuur heersende strijd om te overleven. Deze denkwijze werd de grondslag van het sociaal-darwinisme. Volgens die leer is de 'natuurlijke selectie' niet alleen verantwoordelijk voor het bestaan van de mens, maar ook voor de morele en intellectuele eigenschappen; voor de geschiedenis en cultuur. Deze biologistische visie had onder andere tot gevolg dat de verhouding van een individu tot de gemeenschap werd beschouwd als die van een cel tot een organisme (volk, staat, ras). Dit ging vergezeld van een ontwikkeling van een sociaal-nuttigheids moraal, waarin de waarde van een mensenleven werd gemeten naar het nut ervan voor de gemeenschap.  

De sociaal-darwinisten waren ervan overtuigd dat de ontwikkeling van de moderne geneeskunst en de veranderende sociale omstandigheden, de 'natuurlijke selectie' in de weg stond. Hierdoor zou de voortplanting van zwakbegaafden en met erfelijke ziekten 'belaste' mensen in sterke mate worden bevorderd, terwijl tegelijkertijd de vruchtbaarheid in bevolkingsgroepen met 'hoge genetische kwaliteit' snel afnam. Als gevolg hiervan dreigde de Westerse beschaving ten onder te gaan, dacht men. De aldus ontstane totaal nieuwe situatie, voortgekomen uit de Renaissance en Verlichting, eiste een 'nieuwe ethiek'.

Vanaf die tijd is er veel geschreven over het ontwikkelen van een dergelijke ethiek. In 1895 schreef Alfred Jost het boek Het recht op de dood. In dit boek gaat hij in op de 'waarde van het leven' van een individu. Wat betreft de waarde van een ongeneeslijk zieke voor de gemeenschap zegt hij dat deze meer consumeert dan een gezond mens en in de regel niets produceert. Eerst moet, volgens een stappenplan, het recht op de dood van ongeneeslijk lichamelijk zieken erkend worden, afhankelijk van de wil van de patiënt en de medische diagnose. Geestelijk gehandicapten hebben volgens Jost geen eigen wil en daarom moet het beslissen over hun recht op de dood naar de staat gaan, waarbij een medische diagnose als indicatie voor doding volstaat. Dit laatste zou, aldus Jost, echter grote weerstanden oproepen, zodat erkenning van het 'recht op de dood' stapsgewijs moet plaatsvinden.  

De hoogleraren Binding en Hoche schreven in 1920 het boek dat verreweg de grootste bekendheid en invloed kreeg: Het legaliseren van de vernietiging van levensonwaardig leven. Hierin pleiten zij voor het legaliseren van 'doden op verzoek' en eveneens van 'het doden van wilsonbekwamen.' Dit laatste moet volgens hen gebeuren op grond van de veronderstelde wil van de patiënt of gehandicapte. Alhoewel 'euthanasie' nooit legaal is geworden (totdat nu in Nederland stap voor stap de strafbaarheidsstelling van 'euthanasie' verdwijnt) vonden de ideeën van Jost, Hoche en Binding het dieptepunt ten tijde van het nationaal-socialisme in Duitsland.  

Er rust in Nederland een taboe op elke vergelijking van de huidige discussie met die, welke in een aantal landen, maar vooral in Duitsland, vanaf 1870 over 'euthanasie' werd gevoerd en die uitliep op nazipraktijken. Dit is mogelijk doordat de nazitijd steeds wordt afgeschilderd als een verschrikkelijke barbaarsheid (en dat was het ook), maar ook als volledig irrationeel en onbegrijpelijk. Het wordt gezien als een tijd die wel jaarlijks herdacht moet worden (wat inderdaad ook moet), maar niet doordacht mag en kan worden. Met de overwinning van de geallieerden op de nazi's wordt de zwartste bladzijde in de geschiedenis omgeslagen. De vraag is echter waarvan de wereld is bevrijd en vooral: waarvan niet?  

Alternatieven 

Het gedachtegoed van de 'nieuwe (dodelijke) ethiek', gepropageerd, door mensen als Singer, Dupuis en Kuitert, moet bestreden worden. We mogen niet meegaan in hun discussie over het legaliseren van 'euthanasie', het aborteren of doden van gehandicapten en andere mensen van wie het leven, volgens deze ethici, geen waarde heeft. Wanneer we dat wel doen begeven we onszelf op een hellend vlak. In plaats van gesprekken te voeren met de moderne eugenetici moeten alternatieven aangedragen en bevochten worden. En die zijn er.  

- Op het gebied van pijnbestrijding is nog weinig onderzoek gedaan. Geld dat nu geïnvesteerd wordt in erfelijkheids- en prenataal onderzoek (en dat is erg veel!) kan onder andere gebruikt worden voor pijnbestrijding.

- Wanneer de medische specialisten (hoogste inkomensgroep) de helft of meer van hun salaris inleveren, komt er geld vrij voor het aannemen van me

- De wensen van een patiënt moeten gehoord en gerespecteerd worden. Wanneer een patiënt een behandeling wil stopzetten, heeft zij of hij hier recht op, ook zonder dat de 'euthanasie'ªwetgeving zou zijn veranderd. Wanneer een patiënt om (actieve) euthanasie vraagt moet dit geweigerd worden vanwege de gevaarlijke maatschappelijke gevolgen van de legalisatie hiervan. Alles zal in het werk gesteld moeten worden om de pijn te verzachten en een goede verzorging te kunnen geven. Wanneer er toch euthanasie plaatsvindt moet hierover een proces komen en moet er per geval bekeken worden of tot vervolging overgegaan wordt. 'Euthanasie' bij mensen die hun wil niet kunnen uiten moet eveneens ten alle tijde strafbaar blijven.

- De discussie over 'kwaliteit van leven' en 'het recht op de dood' moet omgedraaid worden. Alle mensen hebben gelijke rechten. Recht op kwalitatief goede verzorging, eten, huisvesting, gezondheidszorg. Dit principe mag nooit verlaten worden. Bij een eerlijke verdeling van welvaart, waarbij met respect wordt omgegaan met alles dat leeft, is het mogelijk om deze rechten te verwezenlijken.  

Helix, werkgroep tegen bevolkingspolitiek 

Noten:

  1. Het begrip euthanasie staat voor: 'Het opzettelijk teweeg brengen van de dood door een daarop gericht handelen of nalaten van handelen bij mensen die daarom uit vrije wil hebben verzocht.' Dit is echter een theoretische definitie. In de praktijk blijkt dat vrijwillige en onvrijwillige euthanasie niet te onderscheiden zijn. Onvrijwillige euthanasie valt onder de delictomschrijving van moord of doodslag. In de tekst wordt regelmatig het woord euthanasie tussen aanhalingstekens geplaatst in die gevallen waarbij vraagtekens gezet kunnen worden bij het begrip vrijwillig;
  2. Citaat Peter Singer in de documentaire Der Pannwitzblick, wie Gewalt gegen Behinderte entsteht, Udo Sierck en Didi Danquart. Onder dezelfde titel is een boek uitgegeven. ISBN 3922611-29-x;
  3. Trouw, 21-04-1986;
  4. Groene Amsterdammer, 02-09-1987;
  5. Peter Singer in zijn boek Praktische Ethiek, p. 106, 111, 131;
  6. Citaat uit Der Pannwitzblick, zie noot 2;
  7. Idem;
  8. Onder andere genetici als Rüdiger en Passarge en bevolkingswetenschapper Von Stackelberg hebben dergelijke berekeningen gemaakt.
Naar boven
Naar overzicht dit nummer
Naar Jaargang 1994