Naar archief

UIT: Ravage #150-151 van 16 december 1993  

Vlucht naar de natuur 

Leven op het breukvlak van levensstijl en economische verhoudingen 

De bedreiging van ons ecologisch evenwicht vraagt om een nieuwe houding ten opzichte van de natuur. De vraag is hoe deze tot stand kan komen? In libertaire kringen zijn hiertoe twee gedragingen te zien: de ontvluchting van de vervuilde wereld, of directe confrontatie daarmee door middel van acties of bedrijven in zelfbeheer. In beide gevallen betreft het een actieve daad waarin de persoonlijke levensstijl voorop staat en niet zo zeer de droom van een andere en schone samenleving die ons te lang passief gehouden heeft. Een pleidooi voor libertaire experimenten en ervaringen op het breukvlak van 'vlucht' en 'verzet'. 

Op woensdagavond 15 juni jl. was ik vroeg naar bed gegaan. Bij mijn bed staat een klein televisietoestelletje met een nog kleinere sprietantenne waarmee ik Nederland 3 en met enig geluk ook Nederland 1 kan ontvangen. Ik vond een uitzending van de RVU waarin jongeren en ouderen onder leiding van Jan Tromp met elkaar van gedachten wisselden in de discussie-serie 'Het Landsgesprek'. 

Tot mijn grote verrassing was 'Rampenplanner' Bert van Wakeren een van de gesprekspartners uit een groep die verder bestond uit yuppen, buitenlanders, alternatievelingen en coryfeeën als Stephan Sanders en de socioloog Cees Schuyt. Aspecten als toekomstperspectief, betaalde arbeid, uitkeringen en solidariteit kwamen alle aan bod. Omdat debatten schaars zijn bleef ik geboeid aan mijn miniatuur-beeldscherm gekluisterd. Het was met name het geluid van Bert dat opvallend fris klonk temidden van de bekende prietpraat over hard werken en snel geld verdienen. Aan het einde van de uitzending kwam dit klaar naar voren.  

Het was duidelijk dat Bert (33) niet veel boodschap heeft aan stoere verhalen van jonge-yuppen-in-spe over hun droom van een succesvolle loopbaan in het bedrijfsleven. Het was soms zelfs gênant om te zien hoe een bestropdaste en zijn puberteit nauwelijks ontgroeide 'jongeman' alternatieve levensstijlen vanuit een hooghartige air beoordeelde alsof hij Brinkman zelve was. En dan te bedenken dat hij zijn maatschappelijke loopbaan nog moest beginnen.  

Voor Bert is die situatie anders. Al jaren maakt hij deel uit van Neerlands' bekendste vrije collectief - de mobiele keuken Rampenplan uit Sittard - dat inmiddels aangetoond heeft geen eendagsvlieg te zijn. Rampenplan kookt voor geestverwanten van Bulgarije tot Appelscha, neemt vaak het voortouw in solidariteitsbetuigingen en combineert levensstijl en economie op succesvolle wijze in een bedrijf in zelfbeheer.  

Struisvogels 

Terwijl de ex-linkse publicist en opportunist Stephan Sanders zijn uiterste best deed zich voor te stellen als een knaap die slechts schrijft om zijn geld ("als ik niet voor mijn stukjes betaald kreeg zou ik niet zo hard werken") haalde Bert zijn schouders op. De opmerkingen van de Rampenplanner over het verband tussen hard werken, economische groei en ecologische vernietiging werden door de meeste tegenvoeters schoorvoetend omzeild. Bert maakte tevens duidelijk dat niet de betaalde arbeid voorop moet staan maar juist het streven naar een leven met meer harmonie tussen de mens en zijn natuurlijke en sociale leefomgeving. De vraag of mensen al dan niet betaald werk vervullen is voor hem van ondergeschikt belang.  

Ik vond het wel cool dat hij in dit yuppentijdperk zijn eigen geluid liet horen. In een interview met de Volkskrant (17-7-1993) zette hij die dwarse trend succesvol voort: "Wij kunnen niet werken in een systeem van zelfvernietiging. Wij werken aan alternatieven op een kleinschalige en milieuvriendelijke manier, met gezamenlijke verantwoordelijkheid in plaats van gezagsverhoudingen".  

Eigenlijk formuleerde Bert een klassiek libertair antwoord op de destructieve werking van de kapitalistische wereldeconomie. De afgelopen tien-vijftien jaar werd gewoonlijk lacherlijk gedaan over de goedbedoelende moralistische jongelui die dromen van een schone wereld terwijl het in de samenleving van alledag nu eenmaal draait om poen en werk. De wereldverbeteraars waren niet meer dan struisvogels en liever studeerde de 'nieuwe jongere' economie om te leren hoe het grote geld snel in je broekzak kon glijden. Toch kreeg Berts 'klassieke' betoog onverwacht steun van de bekende hoogleraar en socioloog Cees Schuyt.  

Schuyt - een scherpzinnig criticus van de verzorgingsstaat - houdt zich al weer enige jaren bezig met het ecologische vraagstuk en heeft ook de idee van de levensstijl opnieuw op de voorgrond gesteld. Hij realiseert zich terdege dat de toekomstige generaties worden opgezadeld met enorme problemen die slechts moeizaam te overkomen zullen zijn. De generaties van de afgelopen decennia hebben de aarde zodanig vervuild dat toekomstige generaties hun handen vol zullen hebben aan het `opruimen van de rotzooi' en dat verdere economische en industriële expansie ongewenst zal zijn.  

Deze opgave vraagt van de hedendaagse en toekomstige jongeren inzet en een dubbele solidariteit: een solidariteit met ouderen en een solidariteit met de hen omringende ecologische omgeving. Het moge duidelijk zijn dat een dergelijke solidariteit tevens een andere levensstijl vereist. Schuyt reageerde dan ook positief op Bert die zijn eigen trits duidelijk naar voren bracht: recht op je eigen levensstijl, vrijwillige samenwerking met anderen, en verantwoordelijkheid jegens de onderdrukte medemens en het milieu.

Ressentiment 

Als er een rode draad in de hedendaagse libertaire beweging te ontdekken valt dan is het beslist het propageren van het recht op een eigen levensstijl, het koesteren van individuele ervaringen (Raoul Vaneigem), of zoals men het in de Angelsaksische landen noemt, het streven naar personal anarchy (Michael Ziesing). In het verleden hebben socialisten steeds denigrerend gereageerd op deze idealisten omdat ze de bestaande realiteit zouden ontvluchten en de economische ongelijkheid onaangetast zouden laten.  

In Amerika en Engeland is deze discussie weer in volle gang. Steeds meer jongeren ontvluchten de stedelijke samenleving en pogen ten plattelande een nieuw bestaan op te bouwen; daarnaast leggen stedelijke jongeren hun ressentiment (pijnlijke herinnering; een eigenschap van de linkse beweging?) naast zich neer en wapenen zich moreel en fysiek zich tegen excessen van de gewelddadige consumptiesamenleving.  

Een vriend trok onlangs door Mexico en trof vol verbazing in Yucatan duizenden voormalige westerlingen aan (waaronder veel Duitsers) die zich teruggetrokken hadden uit de industriële samenleving. Velen wonen in hutten en zelfgebouwde kampementen en houden zich zonder geld in leven met wat de natuur hen biedt. Sommige groepen en `dorpjes' zijn collectief ingericht maar ook dolgedraaide individuen hebben de eenzaamheid gezocht en wonen in afzondering in de bossen of aan de stranden. Gebruind, naakt en gedreadlocked vinden velen hier een bestaan.  

Een vriendin die onlangs door Oregon en Californië reisde wees me op de vele ecologisch-alternatieve bedrijven die als paddestoelen uit de grond rijzen. In plaats van de reguliere trein of busmaatschappijen reisde zij met de "Green Turtoise"ªmaatschappij die eerder op tempoloosheid gericht is dan op efficiëntie en snelheid.  

De "Turtoises" bieden hun reizigers een unieke reis die niet gedegradeerd is tot louter transport. Achterin de bussen liggen matrassen waar je 'relaxed' met je medereizigers kunt babbelen en onderweg wordt overnacht in van takken en golfplaten gemaakte hutten. Bij een meer stopt de chauffeur voor een zwempartijtje en gegeten kan er worden bij vegetarische koks die zich langs de route ophouden. De gezamenlijke maaltijden verlopen in een broederlijke en zusterlijke sfeer en na het eten gaat er gewoonlijk een (vredes)pijpje rond.  

New Age-travellers 

In Engeland treden de 'ravers', 'New Age-travellers' en 'crusties' op de voorgrond. De repressie van de kraakbeweging en het Thatcherisme hebben geresulteerd in een enorme groei van het aantal daklozen die zwervend in groepen door het land trekken. Men vergaart op creatieve wijze een eigen inkomen (van tijdelijke arbeid tot straattheater en de verkoop van ambachtelijke kunst), men tracht de natuur niet te exploiteren, en werkt op basis van deze nieuwe levensstijl aan het vormgeven van een eigen libertaire cultuur.  

De 'house-parties' bijvoorbeeld ontstonden in dit klimaat: gesampelde dansmuziek in tijdelijke en eenmalige locaties weerklonk spontaan op telkens weer andere locaties. We kunnen hier vergelijkingen trekken met de begindagen van de punkmuziek. En nog altijd reageert de burgerij verschrikt op house-parties die overal de kop op steken zo 

Vanuit deze 'travellers' is een bovendien een nieuw actiemiddel ontstaan: de "Free walks" ("Red Rambles"). Regelmatig worden er wandelingen en picknicks georganiseerd waaraan honderden en soms duizenden anarchisten, groenen, libertairen en vegetariërs deelnemen. De wandelingen door het financiële centrum van Londen hebben al enkele malen tot chaotische taferelen geleid, waarbij het gehele centrum verstoord raakte en duizenden zwaar bewapende agenten de bankgebouwen beschermden. 

De zwervende groepen en hun "fairs" - met soms duizenden 'travellers' tegelijk - vormen momenteel de grootste bedreiging voor de Britse openbare orde. Nomadisme is bij de wet verboden omdat alle grond in eigendom van particulieren of de staat is. De 'travellers' worden angstvallig door de politie gevolgd, karavanen van de snelwegen gehaald, en terreinen gewelddadig ontruimd.  

Tragisch genoeg voorzie ik bij verdere groei van het nomadisme binnen niet al te lange tijd een afschuwelijk bloedbad daar de overheid en de politie steeds nerveuzer en agressiever worden. Diezelfde repressieve overheid wordt gesteund door 'traditionele' nomaden, zoals de zigeuners, die vrezen dat de hausse in het nomadisme hun relatieve vrijheid ook verder aan banden zal leggen.  

Nomadisme  

De "Free Walks" vertonen overeenkomsten met de "Wanderschaften" van de vagebonden in de eerste decennia van onze eeuw. Ik hoop dat geestverwanten hier in den lande ook met natuurwandelingen en picknicks zullen aanvangen. Protest en waardering voor de ecologische omgeving worden hier succesvol gecombineerd. Daarom ben ik verheugd dat de eerste Nederlandse vrije picknick (op 4 juli 1993 in het Amsterdamse Vondelpark) een klein succes is geworden. In eigen land speelt de 'vluchtcultuur' aldus eveneens een kleine rol.  

Zo sprak ik onlangs twee mensen die met hun uitkering een vervallen huis in het buitenland opgeknapt hadden en nu op het punt stonden hun uitkering op te heffen in ruil voor een nieuw bestaan. In Zuid-Frankrijk en Baskenland bijvoorbeeld ben ik de afgelopen jaren steeds meer Nederlanders tegengekomen. Maar ook groepen als 'Akigoloke' (Utrecht) streven naar ecologische kolonievorming in eigen land.  

Het nomadisme neemt in Nederland echter nog geen grote vormen aan. Nederland is een burgerlijk land bij uitstek waarin de `geborgen woonomgeving' al eeuwenlang prioriteit krijgt. Activisten maken zich hier liever druk om alternatieve woon- en werkruimtes, moestuinen en dakterrassen, en strijden met veel elan voor hun buurt of leefgemeenschap. Maar anderzijds worden ook hier vrijplaatsen als Ruigoord in hun bestaan bedreigd en groeit het aantal daklozen en vluchtelingen schrikbarend waardoor een nieuw nomadisme ook hier manifest zou kunnen worden.  

En is het schijn, of neemt ook in onze binnensteden het aantal straatmuzikanten en zwervende jongelui toe? De vele Britse 'crusties' die in Amsterdam 'kamperen' wijzen daar op. Het is daarom zaak te pleiten voor de bevrijding van de straat en zich te keren tegen het nieuwe disciplineringsoffensief van de stadsbesturen in de grote steden. Zo wordt te Rotterdam dit jaar de straathandel in het centrum verboden. En dat terwijl de straat schreeuwt om meer activiteit.  

Socialistische boekhouders 

Het is opvallend dat vooral traditionele socialisten weinig sympathie hebben voor deze nieuwe beweging van ontwortelden. Zij menen dat deze "neo-primitieven" of "anti-civs" het industriële kapitalisme slechts een goede dienst bewijzen. Immers, zij laten het bestaande stelsel van economische ongelijkheid onaangetast door het te ontvluchten of door het opzetten van kleinschalige alternatieven. Het Kapitaal en de Consumptiesamenleving zijn de lachende derde, zo menen zij, want het leger van werklozen wordt vrijwillig verkleind en uitkeringen behoeven niet te worden uitgereikt.  

Hier kan eenvoudig tegen worden ingebracht dat de socialistische utopie en praktijk op hun beurt de hedendaagse jongeren weinig heil gebracht hebben. Het staatssocialisme resulteerde juist in een versterking van staat en kapitaal en in een verstikkend arbeidsklimaat waarin de 'baby-boom-generatie' weigert plaats te maken voor jongeren. Alternatieve vormen van arbeid worden door de vakbonden tegengewerkt en vanwege hun wurggreep op de organisatie van de arbeid blijken ecologische maatregelen onhaalbaar.  

Nederland doet ook een behoorlijke duit in het zakje. Het is opvallend dat juist socialisten als Wim Kok (financiën), Meijer (Rabobank) en Duisenberg (Nederlandsche Bank) eerder accountants en bankiers dan sociaal-bewogen of ecologische inspiratiebronnen zijn. En menig ex-marxist houdt zich nu als 'extern-deskundige' bezig met het adviseren of opzetten van kleine bedrijven of wooncomplexen. De strijd tegen het bedrijfsleven en de projectontwikkelaars heeft hen veel kennis verschaft die zij nu in dit post-ideologische tijdperk financieel ten gelde maken.  

Daarmee heeft de linkse beweging niet alleen overtuigend aangetoond dat via politieke weg de economische en ecologische status quo slechts verdedigd kan worden; bovendien laat de geschiedenis zien dat de sociaal-democratie en het communisme slechts organisatorische varianten van het autoritaire kapitalisme zijn. Domela's uitspraak dat de overwinning van de sociaal-democratie de ondergang voor het socialisme zal betekenen heeft zich ook reeds in de dramatische val van de PvdA afgetekend.  

En zeg eens eerlijk, waarom zouden jongeren het beleid van de grijze en regenteske sociaal-democraten serieus nemen? De werkloosheid stijgt weer bliksemsnel naar het peil van de jaren tachtig, ecologische maatregelen worden door de economische desorganisatie van onze samenleving gedwarsboomd, de politie slaat bij demonstraties harder toe dan ooit, een roodgroene milieu-maffia dient zich aan, en van de 'nieuw-flinkse despoten' van het kaliber In 't Veld heeft niemand die de vrijheid lief heeft iets positiefs te verwachten.  

GroenLinks of Stadspartijen dan? Tsja... Is het verwonderlijk dat de belangstelling van het publiek voor het politieke apparaat tot een nulpunt is gedaald? De behoefte aan sociale en politieke creativiteit op lokaal niveau is groter dan ooit en libertairen zouden van deze ontwikkeling moeten profiteren.  

Zwarte pest 

Maar anderzijds zullen de ecologisten toch moeten trachten de dialoog met `de vervuilers' gaande te houden. Zonder een dialoog tussen ecologisten en werkers uit (vervuilende) bedrijven lijken mij wezenlijke ecologische veranderingen ten dode opgeschreven. Immers, een zuiver-ecologisch bestaan op wereldschaal is slechts mogelijk indien de wereldbevolking danig gedecimeerd zou worden. En wie durft zich uit te spreken voor een "goede atoomoorlog", een "lekkere natuurramp", de voortgang van Aids of een nieuwe epidemie van de zwarte pest?

Denk niet dat ik hier overdrijf. Ook in ecologisch-anarchistische kringen hoor ik soms griezeligªromantische geluiden over het probleem van de overbevolking en de noodzaak van een agrarisch-ambachtelijke samenleving. De omhelzing van dergelijke autoritaire denkbeelden kan bij mij te allen tijde geen genade vinden.  

Het eco-fascisme gloort immers aan de horizon. Zo werd onlangs bekend dat het al tweehonderd jaar oude geheime genootschap "The Illuminati" plannen beraamt om een verscheidenheid aan kunstmatig ontwikkelde ziektes op de mensheid los te laten met als doel de wereldbevolking met 90 procent te doen inkrimpen. Tevens 'ontdekte' men recentelijk dat ook de Engelse sceptische filosoof en vrijdenker Bertrand Russel al in de jaren vijftig meende dat slechts het periodiek verbreiden van de zwarte pest een antwoord op de wereldbevolkingsproblematiek zou kunnen bieden. En binnen het Pentagon worden plannen gesmeed om door middel van militaire interventies de kap van de Braziliaanse regenwouden een halt toe te brengen. Menig deep-ecologist watertand al vandaag de dag bij deze gedachten.  

Nietzsche leeft 

Gelukkig zijn er ook meer positieve geluiden te horen ten aanzien van de libertaire cultuur. Sommige onderzoekers spreken wel van een "zen-apathie" als zij de mentaliteit van de jongeren beschrijven. Hun vluchtende en apathische houding is slechts schijn, zo menen zij. "The kids" zijn ongeïnteresseerd in normen en waarden die vorige generaties nog hoog in het vaandel droegen: hard werken, sparen, een eigen huis kopen, kinderen maken, zondags na de kerk op bezoek bij de familie, eert uw vader en uw moeder, iedere dag werken voor vlees op tafel...etc.  

In dit burgerlijke waardepatroon met een heilig vertrouwen in vooruitgang vonden christenen, liberalen en socialisten elkaar maar al te vaak. Daar tegenover stelt de libertaire cultuur zijn 'apathie' met een individualistisch of 'zenboeddhistisch' karakter. Men is vooral gefixeerd op het vormgeven van de eigen cultuur en levensstijl (denk ook aan de opkomst van de new age-, house-, tatoo- en piercing-cultuur) en onttrekt zich aan de dogma's en vooronderstellingen van de 'oude' generaties wereldverbeteraars die in hun levensstijl te weinig afweken van de door hen gekritiseerde bourgeoisie.  

In de pop-cultuur vinden we treffende voorbeelden van het afscheid van het klassieke vooruitgangsgeloof en van het experimenteren met een eigen levensstijl. Niet voor niets speelt hier de filosofie van Friedrich Nietzsche een belangrijke rol. Immers, Nietzsche plaatste tegenover het optimistische vooruitgangsgeloof (dat 'oude' idealisten nog koesterden) het zogenaamde 'heroïsche levensconcept' waarin de zelfverwerkelijking in het hier en nu beklemtoond wordt.  

Psychologische rockbands als Anthrax ("What doesn't kill me makes me stronger"), Tool ("I should play God and shoot you myself"), Rollins Band ("It's hard to be alone but it's harder to be with you"), The God Machine ("I am all but sometimes I am nothing") en Suicidal Tendencies ("Blinded by reason you are asleep at the wheel") bezingen niet alleen op Nietzschiaanse wijze de dood van God en de (rationele) Mens, maar wapenen zich tevens uiterst effectief tegen autoritaire ouders, bazen, leraren, geestelijken en politici die zich nog altijd vastklampen aan een versleten keurslijf zonder toekomst.  

Ook een nieuwe generatie politieke bands dient zich aan, waaronder Rage against the Machine en de Heroes of Hiphocrisy en hun motto luidt "Fuck you - I won't do what you tell me!". Samen met spreekbuizen van het eerste uur, waaronder Yello Biafra, Ian Mckaye (Fugazi) en de anarcho-hippies van Flipper is er weer een opwindend cultureel klimaat ontstaan waarin "white trash" en "hard core-rappers" elkaar steunen en stimuleren. Denk onder meer aan de grote anti-censuur campagne naar aanleiding van de repressie jegens Ice-T.  

Er wordt gebroken met de bestaande autoritaire en racistische cultuur en geworsteld met nieuwe ervaringen en experimenten. Centraal staat het besef dat de mens niet goed en niet slecht is, en dat we uit deze chaos het beste in onszelf naar boven moeten halen. Ondanks de ultra-realistische en confronterende teksten is de boodschap gewoonlijk ronduit positief: "Be nice to your šneighbours and don't buy a gun", zo besloot Henry Rollins - de geheelonthouder en reïncarnatie van Nietzsche - zijn gesproken-woordoptreden in Paradiso dit jaar.  

Frank Rijkaard 

In de speurtocht naar de eigen levensstijl staat de spiegel centraal: Wie ben ik? Wat wil ik? Waarom ben ik zo en niet anders? Realisme, ontmaskering, demystificatie en integriteit blijken deugden die voor een andere levensstijl noodzakelijk zijn. Of zoals Rollins die ontmaskering in 'Mask' verwoordde: 

ik durf mijn gezicht niet onder ogen te komen

ik kan mijn gezicht nauwelijks onderscheiden

ik draag een masker

mijn masker is heel

jij ziet geen scheuren

aan de buitenkant ben ik gaaf

uitdrukkingsloos

jij kunt mijn gezicht niet aflezen

achter mijn masker sterf ik

steeds weer opnieuw

mijn masker scheurt

mijn waarheid breekt uit

ik zie het gezicht dat ik heb

ik zie mezelf

lelijk

zo lelijk 

Maar in het extreme realisme wordt natuurlijk een verlangen naar zelfverwerkelijking, liefde en gerechtigheid weerspiegeld: "If you say `Life sucks!', you fuck!" (Mike Muir). Of, je kan wel blijven kankeren op de `slechte' wereld, maar doe NU in ieder geval DAT dat je vind dat je moet doen. Het is een gepaste voluntaristische reactie op de verstikkende en autoritaire consumptiesamenleving waarin politieke en economische corruptie, religieuze hypocrisie, het afschuiven van verantwoordelijkheden, en het koesteren van racisme en geweld aan de orde van de dag zijn.  

Veel jongeren vinden zichzelf opgesloten in de gigantische supermarkt die we het leven noemen. Hun "struggle for anarchy" is niet apathisch maar moedig, oprecht en creatief. Of in de woorden van voetballer Frank Rijkaard - voor VPRO-radio over de antiracisme songs van zijn favoriete bands Body Count ("cop killer") en Sonic Youth ("youth against fascism"): "Agressief maar positief".  

Breukvlak 

Het uittekenen van de contouren van een nieuwe samenleving is een suspecte activiteit geworden en het vooruitgangsidee werd maar al te vaak geperverteerd tot totalitaire keurslijven. De libertaire cultuur is vandaag vooral een experimenteercultuur en een bekende Amerikaanse socioloog reageerde recentelijk positief toen hij concludeerde: "Hier wordt gedisciplineerd gewerkt aan een nieuwe levensstijl die beter toegerust is voor de samenleving die zich aandient".  

En hiermee ben ik weer bij Bert van Wakeren en Cees Schuyt aangekomen. In de samenleving van na 2000 kan een sobere maar gedisciplineerde levensstijl wel eens onontbeerlijk blijken. Het benadrukken van de persoonlijke levensstijl - met elementen als ecologisme, zelfrespect (in plaats van het destilleren van respect uit betaalde arbeid of je huidskleur), tolerantie (het verdedigen van een levensstijl is iets anders dan het opdringen van een levensstijl), zelfontwikkeling, en het koesteren van individuele en collectieve ervaringen - verdient terecht alle aandacht.  

Tegelijkertijd moeten we echter blijven pogen de economische organisatie van onze samenleving ter discussie te stellen. Maar het benadrukken van de economische verhoudingen mag geen excuus zijn de levensstijl niet te veranderen. Juist het inrichten van je bestaan op het breukvlak van levensstijl en economische organisatie combineert individuele zelfverwerkelijking en collectieve verantwoordelijkheid. 

Optimistisch schakelde ik mijn venster op de wereld uit: niet de grootschalige, vervuilende en centralistische samenleving heeft de toekomst. De volgende ochtend stroopte ik mijn mouwen op, liet Tool nog even uit de speakers rollen en toog fluitend aan het werk.   

Siebe Thissen 

Dit artikel is een bewerking van een artikel dat eerder is verschenen in Buiten de Orde 3de kwartaal 1993.

Naar boven
Naar overzicht dit nummer
Naar Jaargang 1993