UIT: NN #133 van 1 april 1993   

el salvador: commissie voor de waarheid 

Op 15 maart stonden de camera's van de wereld te snorren in New York. De Commissie voor de Waarheid presenteerde haar rapport over de mensenrechtenschendingen tijdens de oorlog in El Salvador. Deze commissie had in zes maanden uitgezocht wie verantwoordelijk waren voor een aantal van de meest beruchte moorden, massamoorden en ontvoeringen in het land. De uitslag was aan de ene kant spectaculair wegens de gedetailleerde bewijzen die er geleverd werden, maar aan de andere kant werd er slechts bewezen wat iedereen eigenlijk al wist. 

De commissie stond onder leiding van drie zwaargewichten: een voormalig president van Colombia, een voormalig minister van Venezuela en een Amerikaanse rechtsgeleerde. De commissie werd ingesteld wegens de akkoorden die begin 1992 gesloten werden tussen het FMLN-verzet en de regering. Ze kon bij haar onderzoek inzage krijgen in archieven die altijd zorgvuldig gesloten waren gebleven. De uitslag was aan de ene kant spectaculair wegens de gedetailleerde bewijzen die er geleverd werden, maar aan de andere kant werd er slechts bewezen wat iedereen eigenlijk al wist: Die Salvadoraanse militairen zijn een stel verschrikkelijke moordenaars en ze deden hun werk met steun van rijke ondernemers, rechtse politieke partijen en de Amerikaanse regering.  

Het juridische systeem in EI Salvador werkte vooral aan het voorkomen van onderzoek en vervolging. De eerste de beste Salvadoraan had je dit ook kunnen vertellen. Een beperking van het rapport van meerdere honderden pagina's, is dat er slechts een aantal geselecteerde gevallen onderzocht is. En dat ze daar ook nog eens maar zes maanden tijd voor hadden. Er zijn bijvoorbeeld maar drie verdwijningen onderzocht, terwijl er meer dan 2000 mensen als 'Verdwenen' geregistreerd staan. 

Toch is het rapport erg belangrijk. Met naam en toenaam staan de verantwoordelijken genoemd voor bijvoorbeeld de moord op Aartsbisschop Romero (georganiseerd door de leider van de nu regerende ARENA-partij) of de vier Nederlandse journalisten. Dat de 'zaak' van de vier journalisten ook aan bod kwam, zorgde natuurlijk voor veel aandacht in Nederland. Een groot deel van de berichtgeving ging dan ook over hun geval: ze zijn doelbewust door een legereenheid, die van hun komst afwist, afgemaakt. 

Misdaden FMLN 

Een aantal misdaden door het FMLN komen ook in het rapport voor. Het gaat getalsmatig om een gering aantal gevallen (5 procent van de meldingen); o.a. enkele moorden op rechtse politici, elf ARENA-burgemeesters die afgemaakt werden, de Amerikaanse bemanning van een neergehaalde militaire helikopter. Al deze moorden (deze term betekent het doodmaken van ongewapende tegenstanders) door het verzet komen op conto van één fractie binnen het verzet, de ERP die vooral in het oosten (Morazán) haar bolwerk had.  

Dit verklaart ook mede waarom juist de ERP-leiders zich de laatste tijd zo vergevingsgezind hadden opgesteld en pleitten om een streep door het verleden te halen. Want de commissie geeft ook aanbevelingen voor de personen die ze als schuldigen aanwijzen. Meer dan veertig militairen (waaronder de minister van defensie, die kort voor de openbaarmaking aftrad en de vice-president) zouden nooit meer een functie mogen bekleden. Overige beschuldigden, waaronder leiders van de ERP, zouden tien jaar lang geen politieke functie mogen bekleden. 

De commissie stelt verder voor dat er een speciaal onderzoek komt naar de doodseskaders, waarvan gesteld wordt dat de samenstelling nog niet boven tafel is gekomen. Ook wijst de commissie op het opmerkelijke feit dat Salvadoraanse ballingen in de VS een belangrijke bijdrage aan doodseskader-acties geleverd hebben. Men klaagt de VS aan omdat het deze zaken toeliet. 

De Salvadoraanse president Cristiani stelde de week voor de openbaarmaking alles in het werk om publicatie van het rapport te voorkomen. Zijn eeuwige argument was dat zoiets slechts de spanningen in het land zou verhogen. Toen de publicatie wel verscheen, werd de andere troef uitgespeeld. Het parlement (dat tijdens de oorlog gekozen is, bij verkiezingen waar meer dan de helft van de bevolking niet aan meedeed en dat gedomineerd wordt door rechts) besloot om iedereen amnestie te verlenen. Klaar. De stemming moest trouwens onderbroken worden omdat protesterende mensen het gebouw binnengedrongen waren.  

Het is op dit moment onduidelijk wat er gaat gebeuren. Officieel kan de president zijn veto over de wet uitspreken, hoe onwaarschijnlijk dat ook mag klinken. Er wordt ook van alle kanten druk op hem uitgeoefend om dat te doen. De VN, het FMLN en allerlei andere organisaties zijn het er natuurlijk niet mee eens en volgens de akkoorden moeten de aanbevelingen van de - commissie worden opgevolgd. Maar tegelijk ligt de officiële macht wel bij het 'democratisch gekozen' parlement. De Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken riep de Salvadoraanse zaakgelastigde op het matje. Kooijmans vindt dat de schuldigen van de moord op de journalisten eerst berecht moeten worden, pas daarna kan er besloten worden wat er met ze gebeuren moet. 

Nederlanders 

Het is misschien wrang dat bijna alle aandacht in Nederland naar de vier journalisten uitging. Maar aan de andere kant heeft die moord er juist voor gezorgd dat er lange tijd zoveel aandacht was voor dat kleine landje. Toen Koos Koster, Jan Kuiper, Joop Willemsen en Hans ter Laag in 1982 doodgeschoten werden, stond heel Nederland op zijn kop. Er waren voortdurend rellen bij het Amerikaanse consulaat in Amsterdam, maandenlang werd er elke vrijdagavond een demonstratieve tocht naar het consulaat gehouden. Het consulaat werd op zo'n vrijdag bestormd en vloog door een wonder niet in brand (een brandende prullenbak die door een ingegooid raam naar binnen verdween... en doofde).  

Er werden vijf grote metalen kruisen geplaatst die van de consul moesten verdwijnen, wat Polak na veel gewurm door de ME liet uitvoeren... (nog een schrijnend detail: toen de kruisen door de ME weggehaald werden, werden ze door het EI Salvador komitee in beslag genomen en opgeslagen. Jaren later, in 1989, toen er weer een Nederlandse journalist door legerkogels viel en het EI Salvador komitee al een slapend bestaan leidde, werden de kruisen weer tevoorschijn gehaald en door een demonstratie van een paar honderd mensen bij het consulaat neergezet. Ze zijn de dag daarna door de gemeente reiniging weggehaald en verdwenen.)  

Er kwam na de moord een koffieboycot die ook door de grote koffie-importeurs werd nageleefd. Ook werd er een felle verklaring uitgegeven door de familieleden van de vermoorde journalisten die ondertekend werd door een groot aantal organisaties (waaronder het CDA) waarin onder meer stond dat het FMLN erkend en gesteund moest worden als vertegenwoordiger van de Salvadoraanse bevolking (het CDA verklaarde daarna dat het een vergissing was dat ze getekend had).  

De solidariteitskomitees sprongen als paddestoelen uit de grond; op een gegeven moment waren er wel vijftig plaatselijke EI Salvador komitees. Op het hoogtepunt kwamen er tienduizenden guldens per week aan giften op de giro binnen, geld dat direct aan het FMLN gegeven werd. Die moord heeft er mede voor gezorgd dat de Nederlandse regering sindsdien geen steun aan de Salvadoraanse regering kon geven. Ontwikkelingshulp ging slechts via medefinancieringsorganisaties naar niet aan de staat verbonden projecten. Gezien de ontwikkelingen moet dat maar zo blijven! 

'Interne afrekening' 

De grote Salvador-solidariteitsbeweging zakte na enige tijd weer in. Vooral de beruchte 'interne afrekening' binnen het verzet in 1983 droeg daaraan bij. Het ging toen alom onderhandelingen: een fractie binnen het verzet (overigens niet van de ERP, maar van de FPL, de andere grote organisatie) besloot in Managua verzetsleidster Ana Maria af te maken omdat ze te gematigd zou zijn geworden. De leider van de 'hardliners', Carpio, pleegde vervolgens zelfmoord.  

Het FMLN besloot om alle hardliners uit de organisatie te gooien, maar het kwaad was toen natuurlijk allang geschied. Bovendien bleef een groepje binnen de Salvadorbeweging in Nederland zich achter de hardliners stellen, waardoor er een onsmakelijke ruzie binnen het overleg van Komitees uitbrak. En ook hier de hardliners eruit gegooid werden. Maar de dalende gang binnen het solidariteitswereldje ging door. In 1989 was er een korte opleving met twee redelijk grote demonstraties in Amsterdam; toen Cornel Lagrouw omkwam bij de verkiezingen in maart en na het hevige verzetsoffensief in november. Een campagne 'Wapens voor het verzet' haalde een goede 20.000 gulden op. 

Nu blijkt dat de onderzoekscommissie die de Nederlandse regering uitzond om de dood van de journalisten uit te zoeken, rondgeleid werd door dezelfde officier die voor de hinderlaag verantwoordelijk was. Die Nederlandse commissie stond onder leiding van een man met een belachelijk grote snor, Bertens, die daarna ambassadeur in Midden-Amerika werd (en nog later Europarlementariër voor D66). Hij kwam terug met de conclusie dat er niets te bewijzen viel. Als ambassadeur was hij ook een ramp, altijd de beste maatjes met de regeringen (behalve Sandinistisch Nicaragua, natuurlijk) en van linkse bewegingen moest hij niets hebben.  

Hij heeft later nog een hoofdrol gespeeld in het organiseren van de eerste stedenband met... EI Salvador. Mensen uit de solidariteitsbeweging in Maastricht wilden namelijk een stedenband met een stad in Nicaragua beginnen. Maar Bertens wist de Maastrichtse burgemeester -het zijn goede vriendjes- ervan te overtuigen dat dat maar links gedoe was. Dus kwam er een club van rijke zakenlieden en plaatselijke pieten, PIMM genaamd, die een project in een krottenwijk in San Salvador ging uitvoeren (schooltje bouwen).  

Klinkt leuk, maar ze schoven eerst de eigen organisatie van de krottenwijkers opzij en lieten uiteindelijk de school feestelijk openen door een select gezelschap met daarin hoge militairen en de vrouw van president Cristiani. De school draait ook nog steeds niet, de regering zal echt geen onderwijzers gaan betalen voor die krottenwijkbewoners. Overigens was er vroeger een school in de wijk, maar die werd door de militairen ingepikt om daar de verschrikkelijke militaire radiozender 'Radio Cuscatlan' in te stoppen. Tot zover Bertens. 

Zwarte gaten  

Een van de zwarte gaten in het rapport is het fenomeen Verenigde Staten. Welke rol de VS gespeeld heeft bij al de vermelde terreur, wordt niet duidelijk. Toch heeft het rapport voor een kleine aardverschuiving in de VS gezorgd. De feiten staan immers in schril contrast tot wat er door Reagan en Bush steeds verteld werd. Zij pompten er daarmee zes miljard dollar in. Er dreigt zelfs een parlementair onderzoek naar de leugens. Maar we weten al hoe dat met Contragate afgelopen is; weer zullen de bewijzen ontbreken (en de democraten niet doorvragen). 

In de Nederlandse pers las je de laatste dagen vaak de verzuchting dat met de amnestie alles weer terug bij af was, en dat er dus 75.000 doden zijn gevallen zonder één stap verder te komen. Jan van der Putten in de Groene (24 maart) bijvoorbeeld, in zijn artikel over Koos Koster. Van der Putten was een man die in de jaren '70 en begin '80 vlijmscherpe, bevlogen stukken schreef over de situatie in EI Salvador. Hij komt nu niet veel verder dan de verzuchting dat hij er moedeloos van wordt (en heeft geen goed woord meer over voor het verzet).  

Natuurlijk is het erg dat de schoften de dans ontspringen (hoewel we nog maar moeten zien of dat zo zal zijn), maar het El Salvador van nu is wel degelijk anders dan vóór de oorlog. Toen hadden de militairen alle macht in handen en 'verdween' of stierf je wegens de simpelste activiteiten. Met de akkoorden hebben de militairen een flinke veer moeten laten. Voorlopig is het er een stuk democratischer, al zit neoliberaal rechts stevig in het zadel. Als het land weer in de situatie van vóór de oorlog terecht komt is dat mede omdat er geen steun en geen aandacht voor de volksorganisaties gekomen is, die nu dagelijks proberen om van onderen af 'ongewapend' macht te veroveren. Nu het weer kan en nu het nog kan. 

Keest