Naar archief

UIT: NN #130 van 18 februari 1993  

Het gelijk van het genoeg 

De economische theorieën van Aktie Strohalm 

De milieuproblematiek, de armoede en honger op de wereld, de werkloosheid, de nog steeds dreigende bewapening: al deze zaken kunnen we niet langer negeren zoals we nu meestal doen. We kunnen niet langer de gevolgen van ons handelen afwenden op de meest kwetsbare groepen onder de mensen en op de natuur. Veranderingen in de economische structuren zijn hard nodig. Alleen daarmee kan de weg vrij worden gemaakt voor de broodnodige culturele vernieuwing. Aktie Strohalm gelooft niet in technische oplossingen of milieuvriendelijk gedrag. Voor de oplossing van het huidige milieuprobleem zijn radicale ingrepen noodzakelijk. Een radicaal geluid binnen de milieubeweging. 

"Talloze mensen en organisaties zijn de afgelopen jaren in actie gekomen tegen milieuvervuiling, tegen armoede en honger, tegen geweld en toenemende (kern-)bewapening. De problemen lijken er desondanks eerder groter op te zijn geworden: er is meer ongelijkheid en meer armoede, de bewapeningsindustrie leidt een eigen leven en het milieu is bijna onherstelbaar aangetast. Je zou er moedeloos van worden. En dat is nu precies wat we met onze activiteiten willen voorkomen."  

Volgens Strohalm-medewerker Mark van der Valk is Aktie Strohalm niet alleen de oudste landelijke milieuclub (opgericht in 1970), maar is zij ook altijd een van de radicaalste geweest. "Wij hebben altijd gezegd dat je nooit iets aan het milieuprobleem kunt doen zolang je niet de maatschappij verandert. In de jaren '70 hadden wij als slogan 'vóór een schoner milieu dóór een andere samenleving.' Hier is eigenlijk nog niks aan veranderd. De grootste delen van de milieubeweging gaan een politisering uit de weg en proberen alle maatschappelijke vragen zoveel mogelijk te omzeilen en zich zo strikt mogelijk bij het milieu te houden." 

Strohalm probeert dingen met elkaar in verband te brengen en heeft daarom ook meer contact met organisaties van uitkeringsgerechtigden, derde wereldclubs en vredesgroepen dan met andere delen van de milieubeweging. "Hoewel we de laatste tijd wel weer meer met deze laatste samenwerken. We ondersteunen bijvoorbeeld specifieke acties op milieugebied en zijn momenteel ondermeer vertegenwoordigd in het Consumenten en Milieu Overleg (bekend van acties tegen Freon en PVC), de Alliantie voor Duurzame Ontwikkeling en de Nationale Milieu Aktie. Verder hebben we altijd veel aandacht besteed aan kernenergie, maar het debat hierover ligt na Tjernobyl zo goed als stil."  

In de jaren '70 heeft Strohalm vooral geprobeerd andere groepen ervan te overtuigen dat het met het milieu echt goed mis gaat. Zij kreeg bekendheid doordat zij belangrijke initiatiefnemers waren van de antikernenergie-acties (o.a. de Kalkar- en atoomstroom/giroblauwactie). Verder brachten zij als een van de eersten de uitverkoop van het tropische woud en het gesjoemel met de normen van radioactieve stoffen ander de aandacht.  

De laatste jaren is Aktie Strohalm vooral een ondersteunende actiegroep. Op het secretariaat in Utrecht zijn zo'n tien mensen fulltime werkzaam, waarvan twee betaald. Verder zijn er in het land talloze studiegroepen waarmee zij samenwerkt en heeft zij een groot aantal donateurs. Strohalm wil door het leveren van informatie en het ontwikkelen van nieuwe ideeën positieve ontwikkelingen stimuleren. Ze heeft in de loop der jaren informatiemateriaal gemaakt over (kern)energie, voedsel, bio-industrie, afval en persoonsregistratie.  

Mark: "We proberen de discussie te bevorderen over waar het met de economie naar toe gaat en wat het verband is tussen armoede en milieu. We hebben Het Gelijk van het Genoeg uitgegeven, waarin we onze visie op de economie en de alternatieven daarvoor uiteenzetten. We geven hierover ook veel lezingen en binnenkort komt er een nieuw boek uit waarin een aantal mensen die veel over milieu hebben gepubliceerd, reageren op de ideeën van Het Gelijk van het Genoeg." 

Sturing mechanismen 

Al snel is men binnen Aktie Strohalm tot de conclusie gekomen dat de milieuproblematiek niet is op te lossen met technische middelen alleen en tegelijkertijd dat milieuvriendelijker gedrag niet te verwachten is in de wereld zoals die zich heeft ontwikkeld. Het huidige milieubeleid, maar ook de ideeën van een groot deel van de milieubeweging, verwachten alle heil van nieuwe technologieën, gecombineerd met vrijwillige gedragsverandering van zowel producenten als consumenten.  

Hoewel ook Aktie Strohalm van mening is dat onze wegwerpcultuur de kern is van de milieukwestie en er een mentaliteits- en gedragsverandering noodzakelijk is, denkt zij dat deze omwenteling alleen tot stand kan komen wanneer de maatschappelijke structuur bij haar wortels wordt aangepakt. In onze maatschappij hebben te weinigen het voor het zeggen en speelt winst maken een overheersende rol. De huidige samenleving ontwikkelt zich nauwelijks ander invloed van bewuste, door mensen gemaakte keuzen. Wij drijven slechts mee op de stroom van technische en economische ontwikkelingen. Door geld gereguleerde mechanismen reguleren onze maatschappij: het financiële voordeel dat iets op korte termijn biedt, het voordeel van de schaalvergroting, winstdrang, concurrentie, etc. Alleen wanneer deze sturingsmechanismen veranderen is een werkelijke cultuurverandering mogelijk. 

In het al eerder genoemde 'Het Gelijk van het Genoeg' stelt Strohalm een aantal van deze sturingsmechanismen aan de orde. Voor de verandering is dit keer niet de vrije markt de grote schuldige. Volgens Aktie Strohalm moeten we leren van de les die ons door Oost-Europa aangeboden wordt: idealistische overeenstemming duurt nooit eeuwig en zal op den duur vervallen in een dictatuur en tenslotte vervangen worden door de veel efficiëntere markteconomie. Willen we een werkbaar en levensvatbaar alternatief creëren dan moeten we het zoeken binnen de markteconomie. We moeten werken aan een systeem dat efficiënter is dan de huidige kapitalistische economie, zodat het kans heeft zich te handhaven.  

Is dit niet een beetje vreemde uitspraak voor een radicale actiegroep? Mark: "Het gaat hierbij om de vraag wat je onder efficiëntie verstaat. Volgens de huidige economische theorie is het efficiënter om elke twintig jaar een nieuw huis te bouwen, dan een keer een huis wat honderd jaar mee gaat. Ook als je bekijkt hoe er nu met grondstoffen wordt omgesprongen, zie je hoe er in deze zogenaamde efficiënte economie ontzettend veel wordt verspild. Er zijn nu wel economen en natuurfilosofen die ervoor pleiten de productiecapaciteit van de natuur ook in het oog te houden. Je moet er immers voor zorgen dat haar productiecapaciteit ook op peil blijft. Wanneer je dit doet komen we tot een heel ander begrip van wat efficiënt en economisch is. Overigens zijn we helemaal niet zo gelukkig met de vrije markt, zo vrij is die overigens niet. De enige vrije markt die er bestaat is die van het kapitaal. Maar het alternatief van de planeconomie lijkt ons ook niet aanlokkelijk." 

Het schuldenvraagstuk  

Volgens Aktie Strohalm is het mogelijk om binnen de markteconomie fundamentele veranderingen door te voeren, die ervoor zorgen dat deze socialer kan werken met minder nadelige gevolgen voor mens en milieu. Een markteconomie hoeft namelijk niet per se een kapitalistische te zijn. En het is vooral het kapitalisme dat voor veel problemen zorgt. Anders dan Karl Marx stellen zij hierbij niet dat het particuliere eigendom van de productiemiddelen de belangrijkste factor is, maar, in navolging van de econoom Silvia Gesell, het rentedragende geld. De rente zorgt ervoor dat de rijken steeds rijker worden en maakt het noodzakelijk dat de economie voortdurend groeit en het milieu dus verpest. 

Een goed voorbeeld van de manier waarop rente armoede veroorzaakt, is het zogenaamde schuldenprobleem. Zonder rente zou dit schuldenprobleem niet bestaan. Een aantal landen zouden zelfs recht hebben op teruggave van teveel betaald geld. Maar omdat ze niet alleen het geleende bedrag, maar ook de rente daarover moeten betalen en die rente als gevolg van het beleid van Reaqan opliep tot wel 20 procent, zijn ze nu nog steeds bezig hun schulden af te lossen. Met als gevolg dat op dit moment en eigenlijk al een aantal jaren de arme landen meer geld aan rente-aflossing betalen dan ze ontvangen aan (ontwikkelings)hulp.  

Elke dag betaalt de derde wereld tweehonderd miljoen dollar aan het westen! En het zijn altijd de armen die de rekening betalen. Volgens de Braziliaanse vakbondsleider en voormalig presidentskandidaat Lula is de derde wereldoorlog al een aantal jaren geleden begonnen: 'Een stille oorlog, maar daarom niet minder sinister. In plaats van, soldaten sterven nu kinderen; in plaats van miljoenen gewonden zijn er miljoenen werklozen; in plaats van bruggen worden fabrieken, scholen, ziekenhuizen en hele economieën verwoest. Het is een oorlog over de buitenlandse schuld en het belangrijkste wapen daarbij is de rente, een wapen dodelijker dan de atoombom en vernietigender dan een laserstraal.' 

Verborgen rente 

Hoe wijdverbreid maar ook onzichtbaar de rentebetalingen zijn, wordt duidelijk wanneer je beseft hoeveel jijzelf hier ongemerkt aan bijdraagt. Want niet alleen als je een schuld of hypotheek hebt betaal je rente, ook via belasting betaal je mee aan de rente die betaald moet worden aan de houders van staatsobligaties (zo'n 20 procent van elke gulden). Het merendeel van onze rentebetalingen zit echter verborgen in de producten die we kopen. 

Voordat wij een product kopen in de winkel is het eerst nog bij een groothandel geweest en die koopt het weer van de fabrikant. Allemaal hebben zij te maken met kapitaallasten: de aflossing van hun leningen voor investeringen in gebouwen, machines, transportmiddelen etc. Die aflossingen bestaan voor een groot deel uit rente en allemaal berekenen ze deze rentelasten door in hun verkoopprijs. Het gevolg is dat wanneer jij een product in de winkel koopt een groot deel van de prijs bestaat uit rente. Dus ook wanneer je geen schuld bij een bank hebt, betaal je rente. Deze rente komt tenslotte allemaal terecht bij de mensen die veel geld bezitten of beheren.  

Dit proces beperkt zich niet tot een land maar vindt ook op wereldschaal plaats. Omdat de arme landen veel kapitaalintensieve producten importeren (producten waar dus veel rente in de prijzen is doorberekend) en zelf kapitaalarme producten exporteren, vindt naast de rentebetalingen als gevolg van de schulden, ook door de 'gewone' wereldhandel een grote onderliggende rentestroom van arm naar rijk plaats. Het rentegeld dat consumenten over de hele wereld betalen, stroomt naar de kapitaalverschaffers. Zij beleggen dit voor een groot deel weer opnieuw, maar niet ten gunste van degenen die het geld op hebben gebracht, maar in innovatie:

het vernieuwen van de productiemethoden. Zo financieren de arme landen dus mee aan 'onze' technische ontwikkeling. Een soort omgekeerde ontwikkelingshulp dus. 

Groei of crisis 

Naast deze qeldstroom van arm naar rijk is er nog een tweede aspect aan rente: het maakt economische groei noodzakelijk en is dus indirect een oorzaak van de huidige milieuproblemen. In onze economie brengen de banken nieuw geld in omloop. Zij 'scheppen' geld door nieuwe leningen te verstrekken, vooral aan bedrijven. Dit doen zij niet gratis: als zij geld uitlenen aan mensen of bedrijven, verwachten ze daarover rente betalingen. Dit (extra) geld moet uiteindelijk ergens vandaan komen. De bedrijven proberen weer extra veel te verkopen om dit geld terug te verdienen.  

Zo dijt de geldhoeveelheid en de productie almaar uit, hand in hand. Redden bedrijven het niet om de rente op te brengen dan volgt er faillissement. Eigenlijk kunnen alleen faillissementen deze groei van de geldhoeveelheid en de productie stoppen. In een notendop verklaart dit, waarom de productie moet groeien als gevolg van rente en ook waarom tegelijk de overheid niet onder de groei uit kan. Deze kan zich geen massale faillissementen permitteren. Dat betekent immers een crisis. 

Op deze manier is de economische groei noodzakelijk geworden.

We zitten erin op straffe van een crisis. De vernietiging van het milieu nemen we maar voor lief. Ook de overheid is wat betreft haar financiële beleidsruimte afhankelijk van de economische groei. Zonder groei kan ze geen kant op. Het is daarom volgens Aktie Strohalm niet verwonderlijk dat iedereen die het rentedragende geldsysteem als uitgangspunt neemt, niet anders dan tot de volgende paradoxale conclusie kan komen: de enige mogelijkheid om geld vrij te maken voor het milieu of voor armoedebestrijding is om nog harder te groeien.

Daarom vind je in zowel Het Nationaal Milieu Beleidsplan als in het befaamde Brundtland-rapport de paradoxale stelling dat het voor de oplossing van het milieuprobleem noodzakelijk is dat de economie nog verder groeit. Zij kiezen voor kwalitatieve groei en hiervoor is het nodig dat er schone technologieën worden ontwikkeld. Deze kosten veel geld en moeten betaald worden uit economische groei. Aktie Strohalm meent dat hierdoor het paard achter de wagen wordt gespannen, niemand vraagt zich af waarvoor die groei eigenlijk nodig is. 

Vrij Geld 

Al aan het begin van deze eeuw ontwikkelde de econoom Silvio Gesell een geldsysteem dat rente terugdringt. Gesell zelf sprak over 'FreiGeld', omdat hij ervan overtuigd was dat dit nieuwe geld de mens kon bevrijden uit de bovengenoemde paradox. Het uitgangspunt van 'Vrij Geld' is dat geld alleen geschikt moet zijn voor de taak waar het primair voor is uitgevonden, namelijk als ruilmiddel, als smeerolie voor de economie. Het mag niet meer gebruikt worden als oppotmiddel voor rijkdom. Als geld opgepot kan worden, dreigt er immers een tekort aan geld als ruilmiddel. De ruilhandel wordt gedwongen rente te betalen om zo de geldbezitters te verleiden het geld in roulatie te houden.  

Het probleem is dat wanneer de rente wordt afgeschaft geldbezitters hun geld niet willen uitlenen. Gesell had hier echter een oplossing voor bedacht: belasting op het bezit van geld. Geld vasthouden, kost je dan geld. En iemand die veel geld heeft zal, om de belastingheffing te voorkomen, proberen zijn of haar geld tijdelijk beschikbaar te stellen aan anderen. Bijkomend voordeel is dat de opbrengst van geld (nu rente, dan belastingen) bij de gemeenschap terecht komt. 

Op dit moment lijkt het invoeren van een Vrij Geld-systeem echter een utopie, maar dit betekent volgens Aktie Strohalm niet dat er geen mogelijkheden zijn. Er zijn meerdere historische voorbeelden waaruit blijkt dat het Vrij Geld werkt. Rentevrij geld bleek, ingevoerd in een door kapitalistisch geld gedomineerde markt, zelfs sterker dan dat rentedragende geld. Dit is niet zo verwonderlijk, want wie geld leent zal dat bij voorkeur rentevrij doen en zijn of haar rentedragende geld op de bank laten staan. 

Het probleem is echter dat de overheid het wettelijk monopolie op het uitgeven van geld heeft. De experimenten werden, juist doordat ze zo succesvol waren en er steeds meer groepen aan mee wilde doen, door de overheid verboden. Omdat het muntgeld steeds meer terrein verloren heeft aan het girale geld hoeven we hier volgens Aktie Strohalm niet meer bang voor te zijn. Het verrekenen van onderlinge tegoeden, zoals dat tenslotte ook met giraal geld gebeurt, is juridisch niet aan te pakken. 

Een tweede hoopvolle ontwikkeling is dat ook in het bedrijfsleven niet iedereen even gelukkig is met rente. Voor het niet zo kapitaalkrachtige deel hiervan vormt zij een groot probleem. Men ontwijkt daar het renteprobleem door zogenaamde 'barterkringen' or te zetten. Deze kringen worden gevormd door bedrijven die op ruilbasIs met elkaar zaken doen en betalen in eigen, renteloos geld. 

Strategie  

Het zijn vooral het machtigste deel van het internationale bedrijfsleven en de grote vermogenbezitters die gebaat zijn bij het voortbestaan van de rente. Het volledig afschaffen van rente komt dan in feite neer op een revolutie. Het beperkt de macht van het kapitaal en daar is men niet zo happig op. Gaat Aktie Strohalm niet te veel voorbij aan deze machtsvraag? Hebben zij ook een strategie? 

Mark: "In onze strategie willen we de rente niet afschaffen, maar haar wegdrukken door het opzetten van Vrij Geld-kringen waarbinnen rentevrij-geld circuleert. Wij hopen in de toekomst zelf met rentevrij-geld kringen te kunnen beginnen. We zijn nu bezig daar een achterban voor te werven. Wanneer dat lukt kunnen we laten zien dat het werkt of in ieder geval proberen te laten zien dat het werkt. Op die manier kun je een deel van de geldmarkt proberen over te nemen en het rentedragende geld verdringen. We willen dus in feite van onderop kleinschalig beginnen en dan hopen op die manier onze machtsbasis te verbreden. Je ziet dit ook met het alternatief voedselcircuit. In het begin was dit volstrekt marginaal en nu is dit best een groot gebeuren. Wat betreft achterban zou dit ook grootschalig door kunnen breken. Maar op dit moment is de prijsverhouding van deze producten nog een probleem, in die zin dat ecologische goederen veel duurder zijn. Daar zou overigens een ander idee van ons, de ecotax heel goed wat aan kunnen doen."  

"Op dit moment is er echter nog geen enkel Vrij Geld-circuit", vervolgt Mark. "Er zijn wel een aantal groepen mee bezig. Maar binnen de milieubeweging en ook andere groepen liggen onze ideeën over rente nogal moeilijk. Deze worden slechts onderschreven voor het deel dat deze gaat over de schuldenproblematiek van de derde wereld. Maar in meer algemene zin, in de Nederlandse situatie, vinden we vanuit vooral de milieu hoek weinig gehoor. Onze ideeën over ecotax, de verschuiving van belastingen en premies van arbeid naar milieu, grondstoffenverbruik, wordt wel breder ondersteund. Binnenkort hopen we hierover met een manifest te komen wat ook door andere groepen wordt ondertekend. Op 1 mei houden we een symposium over dit onderwerp. Bij de organisatie hiervan zijn o.a. ook Natuur en Milieu, Voedingsbond FNV, Werklozenbond, Inzet en Com. Oriënteringsdagen betrokken. Op dat terrein is er veel meer overeenstemming." 

Ecotax 

Het is niet vreemd dat onder meer de vakbonden geïnteresseerd zijn in de ecotax. De positie van de arbeiders is de laatste decennia door toenemende automatisering en het overschakelen op arbeidsextensieve productie voortdurend uitgehold. Een van de belangrijkste redenen hiervoor is dat arbeid te duur is. De werkgever moet de werknemer niet alleen een redelijke vergoeding voor zijn arbeid geven, maar daar bovenop een flinke bijdrage leveren aan de begroting van de overheid. Hij moet met andere woorden belastingen en premies betalen. Omdat het grootste deel van de belastingen drukt op arbeid, wordt het aantrekkelijk om mensen te vervangen door machines en veel energie en grondstoffen in te zetten bij de productie. Daarover hoeft een ondernemer tenslotte geen belasting te betalen. 

Dat het hogere gebruik van grondstoffen en energie meer vervuiling en verspilling met zich meebrengt, speelt in de economische afweging geen rol. Volgens Aktie Strohalm is er gemakkelijk iets te doen aan het concurrentienadeel dat de menselijke arbeid door de belastingen ondervindt. Je moet gewoon de belastingdruk van arbeid naar materialen en grondstoffen verschuiven. De lasten op lonen worden dan vervangen door productbelasting. Wanneer je de hoogte van deze productbelasting laat bepalen door de mate waarin producten en productieprocessen schade aan milieu en gezondheid opleveren, spreek je van ecotax. Door deze ecotax krijgen milieuvriendelijke producten een belastingvoordeel zodat een groter deel van de productie en consumptie op milieuvriendelijke manier ingevuld wordt. 

Volgens Strohalm zal de discussie over ecotax de komende jaren onvermijdelijk oplaaien. GroenLinks heeft het al overgenomen en in veel landen binnen de EEG is er een groeiend enthousiasme. Het is wel de vraag of de ontlasting van arbeid daarbij voldoende aan bod komt. Want de huidige milieuheffingen die slechts bepaalde producten duurder maken zijn wat anders dan ecotax. Deze maken die producten vooral onbetaalbaar voor minder rijke mensen. De door Strohalm voorgestelde ecotax moet vooral arbeid goedkoper maken en het grondstof- en milieuverbruik doen laten afnemen. Het consumptiegedrag van mensen wordt zo ook vanzelf mens- en milieuvriendelijker. 

In Het Gelijk van het Genoeg laat Strohalm zien dat er nog veel meer veranderingen in de sturingsmechanismen mogelijk en noodzakelijk zijn. Zo maakt het huidige octrooirecht het mogelijk bepaalde vindingen voor jezelf te houden. Uitvindingen die aan mens en natuur ten goede zouden kunnen komen kan een individu of bedrijf gewoon voor zichzelf houden. Dit moet dus worden afgeschaft of in ieder geval gewijzigd. Verder pleit Strohalm voor een extra belasting op luxe- of statusgoederen en is zij voorstander van een basisinkomen.  

In hoeverre deze ideeën werkelijkheid zullen worden, valt te bezien. De auteur van Het Gelijk van het Genoeg is optimistisch. "Het potentieel voor een brede veranderingsbeweging is aanwezig. De enorme variëteit aan meningen, groepen en organisaties, partijen, etc. vormt een rijke voedingsbodem voor nieuwe ideeën. We kunnen elkaar vinden op trefwoorden als 'mens- en milieuvriendelijk'. De eenheid ligt al jaren sluimerend te wachten." 

Freek van Kallenberg 

Voor meer informatie: Aktie Strohalm, Oude Gracht 42, 3511 AR Utrecht.

Naar boven
Naar overzicht dit nummer
Naar Jaargang 1993