Naar archief

UIT: NN #84 van 16 mei 1991   

Genen in de uitverkoop 

Hoewel de politieke besluitvorming nog moet plaatsvinden, zijn de eerste octrooien op leven al verleend. Duizenden aanvragen liggen nog op behandeling te wachten. Met gretigheid proberen ondernemingen en instituten eigenaar te worden van genetisch materiaal, weefsels, planten en dieren. Ook menselijk (genetisch) materiaal lijkt in aanmerking te komen om eigendom te worden van ondernemingen. Hoewel het Europese Parlement in theorie de beslissing over de mogelijkheid van octrooi op leven moet nemen, heeft de Brusselse politiek de besluitvorming gedelegeerd naar internationale organisaties. Deze organisaties, Wipo en Upov, kent vrijwel niemand. Zo wordt de diskussie aan het politieke oog onttrokken en kunnen we binnenkort worden opgescheept met een van de meest ingrijpende besluiten van het biotechnologisch front. 

Het rommelt aan het genetisch front. Een uitbreiding van het octrooirecht staat op stapel. Een diskussie hierover begon medio vorig jaar binnen de Brusselse burelen. Het Europese departement DG III publiceerde toen een ontwerprichtlijn over octrooi-wetgeving. Volgens deze richtlijn kunnen (delen van) levende organismen voor octrooi in aanmerking komen. Planten en dieren moeten volgens de DG III-richtlijn in hun geheel industrieel eigendom kunnen worden. Ook het octrooieren van menselijk genetisch materiaal wordt mogelijk. 

Een diskussie over de ontwerprichtlijn is binnen het Europese Parlement nooit van de grond gekomen. Het Europarlementaire debat is uitgesteld totdat enkele internationale organisaties hun licht hebben laten schijnen over de bescherming van intellectueel eigendom (uitvindingen). Industrie en landbouw kennen van oorsprong verschillende regelingen om uitvindingen te beschermen. In de industrie is het patent hét middel bij uitstek voor bedrijven om exclusieve rechten over een produkt te kunnen doen gelden. Andere bedrijven kunnen slechts met toestemming en tegen betaling het gepatenteerde produkt gebruiken of zelf gaan maken. In de landbouw geldt een andere regeling, namelijk die van het zogenoemde kwekersrecht. 

De essentie van het kwekersrecht is hetzelfde als een patent, maar minder sterk door de gemaakte 'uitzonderingen op de regel'. De plantenveredelaars, ofwel ondernemingen in de zaaizaadsector, hebben een beperkt monopolie over het commerciële gebruik van het materiaal. De produktie en verkoop van de zaden kan door de onderneming worden gecontroleerd, zonder dat er strikte eigendomsrechten op gelden. Zo mogen plantenveredelaars vrij over elkaars materiaal beschikken om verder mee te veredelen. En ook de boeren zijn vrij om het zaad van geoogste planten te hergebruiken. De vrije toegang tot genetische bronnen wordt op deze wijze gegarandeerd. 

Upov en Wipo 

Op internationaal nivo bestaan twee organisaties die toezicht houden op patentrecht en kwekersrecht. Het Wipo, the World Intellectual Property Organisation, en de Upov, de internationale raad voor het kwekersrecht. Het Europese Parlement heeft de discussie over octrooi op leven uitgesteld totdat deze organisaties hun conclusies hierover hebben geformuleerd. Het Upov toonde zich in eerste instantie zeer terughoudend tegenover de mogelijkheid levend materiaal te octrooieren. Maar tijdens een bijeenkomst van het voorjaar in het Zwitserse Genève bleek het Upov ineens bereid akkoord te gaan met een herziening van het kwekersrecht, in overeenstemming met het octrooirecht. 

Deze herziening is in overeenstemming met de ontwerprichtlijn van het Wipo, die net als de richtlijn van DG III octrooi op leven wil vrijgeven. Het Wipo ziet met deze ommezwaai een jarenlange lobby bekroond. Van 3 tot 21 juni confereert het Wipo aan de rand van het Scheveningse Bos in Den Haag. Hoewel het Wipo zich sterk maakt voor octrooi op leven, zijn niet alle aangesloten. landen daar even enthousiast over. Veel Derde Wereld landen zijn hier tegenstander van. Waarschijnlijk is om die reden de conferentie, die oorspronkelijk korter zou duren, met enige dagen velengd. 

Bezwaren 

Tegen de nieuwe patentwetgeving bestaan grote bezwaren. De Grünen in het Europees Parlement hebben in antwoord op DG III verschillende bezwaren op een rijtje gezet. Ten eerste zijn levensvormen en levensprocessen volgens de Grünen geen uitvindingen in de industriële zin van het woord. Biotechnologiese ondernemingen voeren als argument voor octrooi op leven aan dat het noodzakelijk is hun uitvindingen te beschermen en misbruik moet worden voorkomen. Genen, cellen, planten en dieren komen echter vrij in de natuur voor. Biotechnologen kunnen alleen het bestaan er van ontdekken of inzicht krijgen in het functioneren. Biotechnologen vinden niet uit, maar hakken de natuur in stukjes, knippen, plakken en herschikken en willen daar vervolgens, als zou het om een uitvinding gaan, patent op hebben. 

Ten tweede is de genetische variatie op aarde het collectieve erfgoed van de mensheid. Dit beginsel is in een FAO (de wereld voedsel organisatie) resolutie ondertekend, ook door de Europese landen. Deze resolutie is ondertekend opdat geen enkele staat of onderneming eigendomsrechten op de natuur kan doen gelden. 

Ten derde zullen boeren en boer innen voor hoge kosten komen te staan. Zij zullen afhankelijk worden van de grote farmaceutiese, petro-chemiese en levensmiddelenconcerns die zich eigenaar kunnen gaan noemen van de genetische variatie als octrooi op leven mogelijk wordt gemaakt. Boeren en boerinnen kunnen dan alleen nog de beschikking krijgen over genetisch materiaal op basis van contracten met deze multinationaal opererende bedrijven. 

Deze ondernemingen krijgen daarmee een buitensporige grote macht over de wereldvoedselvoorziening. Ook kleinere veredelingsbedrijven zullen, omdat zij de planten niet meer vrij mogen gebruiken voor verdere veredeling, onder grote economische druk komen te staan. De verwachting is dat het patenteerbaar maken van planten een economiese concentratie in de zaaizaadsector tot gevolg zal hebben. 

Een ander argument tegen patent op leven is dat het de genetiese erosie zal bevorderen. Het patenteer baar maken van planten zal tot gevolg hebben dat er opnieuw een impuls wordt gegeven aan het ontwikkelen van nieuwe plantenrassen die zijn aangepast aan een industriële manier van produceren. De nadruk van de veredelingsbedrijven op produktieverhogende eigenschappen leid er toe dat andere eigenschappen worden verdrongen. Lokaal gebruikte en ecologisch aangepaste plantenrassen zullen worden verdrongen door de geïndustrialiseerde en ziektegevoelige 'hoge-opbrengst' gewassen. 

"Tegen de genetiese erosie en ter bevordering van de variëteitenrijkdom moeten maatregelen worden genomen tot behoud en bevordering van ecologisch aangepaste kweekmethoden en kleinschalige landbouwproduktie", aldus de Groene Europarlementariërs. Met name in de ontwikkelingslanden is het door boeren en boerinnen bewaarde zaad dat het volgende seizoen weer wordt gebruikt de ruggegraat van de ecologiese diversiteit. Deze ecologie se diversiteit is één van de weinige waarborgen tegen de gangbare chemiese benadering van de landbouw. 

Grain, Genetic Resources Action International Network, standplaats Barcelona, mobiliseert tegen de op handen staande herziening van kwekersrecht in overeenstemming met octrooirecht. Volgens Grain wordt het concept van de 'genetiese afhankelijkheid' geïntroduceerd. Doordat westerse ondernemingen de controle zullen krijgen over de genetiese rijkdom zullen boeren en boer innen tot nationale staten afhankelijk worden van deze ondernemingen. 

Met name Derde Wereld landen, die geen of een zwak ontwikkelde plantenveredelings-sector hebben, zal dit lot beschoren zijn. Hoewel de in voorbereiding zijnde octrooi-wetgeving de genetiese afhankelijkheid zal vergroten, is het geen nieuw fenomeen. De controle van westerse landen en ondernemingen over genetiese diversiteit is de laatste 20 jaar in omvang toegenomen. 

Veel geneties materiaal wordt bewaard in genenbanken. Het geneties materiaal van het IRRI, het Internationale Rijst Instituut, bevindt zich voor een groot deel in genenbanken in de Verenigde Staten. Hoewel het materiaal vrij toegankelijk behoord te zijn, heeft de Verenigde Staten in het verleden Nicaragua en Libië de toegang tot het materiaal, om politieke redenen geweigerd. Octrooi op leven zal de controle over het geneties materiaal doen toenemen. Volgens de Wipo richtlijn kan een onderneming of instituut met octrooi een verbod uitspreken over gebruik, inkoop, verkoop, import en export. 

De ironie wil dat de oorsprong van het grootste deel van de genetiese rijkdom in de Derde Wereld ligt. Boeren en boerinnen uit de Derde Wereld hebben eeuwen lang planten gecultiveerd en veredeld, maar zullen moeten gaan betalen voor gebruik omdat westerse ondernemingen er octrooien aan gaan hangen. Over de hoogte van de bedragen die op tafel moeten worden gelegd hoeven geen illusies te worden gemaakt. Berekend is dat Derde Wereld landen jaarlijks 60 miljard dollar zullen moeten neerleggen. Er circuleren echter ook hogere schattingen. Dat alles voor wat knip- en plakwerk van biotechnologen. 

Bioot 

oooooooooooooooooooooooooooooooooooo   

PICKET-LINE BIJ WIPO 

Bioot wil iedereen uitnodigen om deel te nemen aan een picket-line op 3 juni in Den Haag bij de conferentie van het Wipo (World Intelectual Property Organisation). Het precieze tijdstip van de picket-line is nog niet bekend. 

Op deze conferentie wordt een voorstel besproken om patenten (octrooien) op levend materiaal mogelijk te maken. Volgens Bioot is het hoog tijd dat de bezwaren tegen ontwikkelingen in de biotechnologie openbaar worden gemaakt. Bovendien menen we dat de discussie rondom technologische vernieuwingen en de wetenschappelijke konsekwenties daarvan, niet alleen gevoerd dienen te worden door de vergrijsde ambtenaartjes en wetenschappers in Brussel.  

De picket-line is voor verschillende maatschappelijke organisaties en groepen een mogelijkheid om hun bezwaren tegen de jongste ontwikkelingen in de biotechnologie te uiten. We willen elke organisatie of persoon daarom uitnodigen deel te nemen aan deze vorm van protest. We hopen dat de discussie over (ontwikkelingen in) biotechnologie hierdoor zal worden gevoed. 

Voor meer informatie: 

Bioot Postbus 269 Wageningen

Naar boven
Naar overzicht dit nummer
Naar Jaargang 1991