● Ravage   ● Archief    ● Overzicht 1989    ● Overzicht #41

Uit: NN #41 van 5 oktober 1989

'APARTHEID HANGT AS E MULSTEEN OM ONS NEK EN MOET SO SNEL MOELYK AFKESKAF WOR...'

De veranderingen in Zuid-Afrika gaan snel, hoewel je dat er niet steeds aan afziet. In tegenstelling tot drs. joop K. in NN #40, die niet de indruk heeft dat de hervormingsbeloften van de nieuwe president F. W. de Klerk tot spoedige afschaffing van apartheid zullen leiden, betoogt de schrijver van onderstaand artikel dat, als alles meezit, apartheid binnen nu en twee jaar uit de Zuidafrikaanse wetgeving verdwenen zal zijn. Of de grote massa van de zwarte bevolking daar al te veel -ekonomisch- garen bij zal spinnen valt echter nog te bezien. Tenslotte is apartheid een ideologie, en geen wetgeving. En wie denkt dat die ideologie beperkt is tot Zuid-Afrika kan naïviteit verweten worden. Een bijdrage aan de diskussie over anti-apartheidsstrijd.

Anderhalve week geleden leek Pretoria een ware vesting. Rollen scheermesjesdraad, Casspir's, versperringen en overal politie. Allemaal om een demonstratie van zwarte vrouwen tegen te houden, die een door de rechter verboden mars door de stad vol regeringsgebouwen wilden houden. Elders in die stad gingen geüniformeerde leden van de neo-nazistische Afrikaner weerstand Beweging (AWB) tijdens een -niet door de rechter verboden- manifestatie op de vuist met zwarte omstanders. Het meegevoerde symbool van de AWB is een drie-potig hakenkruis in een witte cirkel op een rood veld, gedragen als armband.

Ook anderhalve week geleden, intussen in Nederland, hield het Oud Strijders Legioen haar jaarlijkse vergadering. Aanwezig, in een stampvolle zaal: VVD-kamerlid Sarie van Heemskerck-Pillis Duvekot (doet me altijd aan dat Zuidafrikaanse kinderliedje denken: over sarie Marys, en die mooi Transvaal; daar waar die salie groei...), CDA-idem Gualtherie van Weezel, ex-staatssekretaris en -militair Ad Ploeg, kopstukken van land-, lucht-, zeemacht en Hogere Krijgsschool, en natuurlijk het wandelend fossiel, Joseph Luns. Ook daar sprak men over Zuid-Afrika; zelfs daar werden (kleine) vraagtekentjes bij apartheid gezet. Gekombineerd uiteraard met een oproep tot solidariteit met 'onze stamverwanten' in dat land.

Overigens werd ook de Telegraaf gehekeld; de krant zou zich wat al te kritisch uitgelaten hebben over de hervormingsgezindheid van de nieuwe Zuidafrikaanse president (en Boer) Frederik Willem de Klerk. Binnen zeer behoudend rechts klinkt kritiek tegen de Telegraaf; vanwege het anti-apartheidsstandpunt van die krant. En sinds wanneer is de Telegraaf dan wel tegen apartheid? Zouden we dan, althans in Nederland, toch iets bereikt hebben?

Laten we de balans eens opmaken. Zeker sinds de Spektakelblokkade bij het Shell-kantoor in Amsterdam-Noord (april 1989) is de naam van Zuid-Afrika in het algemeen, en Shell's rol daarin in het bijzonder, tot in alle uithoeken van Nederland doorgedrongen. Shell wordt aangevallen in Almere, Zeewolde, Mijnsheerenland, Lomm, Huizen, Nieuwegein, Axel, Blerick, Didam, Waddinxveen, Wateringen of Eibergen; eigenlijk ontbreken alleen Staphorst en Urk in het rijtje (zie aktie-overzicht in NN #40).

Toch is mij persoonlijk niet opgevallen dat er minder auwto's bij de Shellpompen staan dan vroeger. Ik stel mij zo voor dat een ander resultaat van de anti-Shellkampagne is, dat de bovengenoemde behoudend-rechtse kritici van de Telegraaf juist zeer bewust alleen maar bij Shell zijn gaan tanken. Wat overigens veel gemakkelijker is dan niet bij Shell tanken; de gele schelp met het rode randje is overal, en verschijnt steeds vaker...

Vadertje Shell laat zich overduidelijk niet uit Zuid-Afrika wegpesten. Dat deden ze destijds ook al niet uit Rhodesië; wie weet daar na tien jaar nog iets van? De Verenigde Naties hadden een voor alle lidstaten bindend olie-embargo afgekondigd. Op Shell Rhodesia Ltd. na, net als Shell South Africa een zgn. 'zelfstandig opererende' dochter van de Koninklijke Shell Groep, trokken de grote multinationale oliemaatschappijen hun belangen uit Rhodesië terug. Shell leverde, met behulp van Zuidafrikaanse havenfaciliteiten, tot aan de laatste snik olie en benzine aan politie en strijdkrachten van Ian Smith's blanke minderheidsregime.

En omdat de maatschappij gebleven was, zat Shell na de omwenteling waarin Rhodesië Zimbabwe werd, op de voorste rang om de nieuwe regering te bedienen. Shell Rhodesia werd Shell Zimbabwe (ook Ltd.), en de nieuwe machthebber Robert Mugabe ging met Shell-brandstof vrijwel meteen zijn voormalige wapenbroeder Joshua N'Korno in een bloedige machtsstrijd te lijf. Mugabe is nog steeds president van Zimbabwe.

INTUSSEN, IN ZUID-AFRIKA

Frederik Willem de Klerk is geïnstalleerd als de nieuwe president. Hij leidde zijn Nasionale Party met een programma vol hervorming beloften de verkiezingen door. De Konservatiwe Party maakte met een pro-apartheidsprogramma flinke winst, evenals de Liberal Party met haar fanatieke anti-apartheidsstandpunt. De Klerk konkludeerde daaruit dat het blanke elektoraat 'merendeels vóór hervormingen' had gestemd. Dat het kleurlingen-elektoraat, ook een minderheid, de verkiezingen massaal geboykot had, (opkomstpercentage 2%!), en dat de zwarte meerderheid niet eens mág stemmen, dat verzweeg De Klerk.

Achter de schermen van de verkrampte Zuidafrikaanse politiek zijn echter veel konkretere ontwikkelingen gaande. Zeer regelmatig vinden er, buiten Zuid-Afrika, kontakten (en zelfs konferenties) plaats tussen kopstukken van de Zuidafrikaanse ekonomie-managers, bankiers, zakenlieden- en het verboden ANC. Tijdens de onderlinge besprekingen blijkt steeds weer, dat de verschillen van mening over een post-apartheidsekonomie kleiner dan de meeste mensen dachten.

Manager Peter Hugo van Shell Kaapstad, 'op persoonlijke titel' deelnemer aan een bespreking met het ANC in Lusaka, Zambia, noemde de ontmoeting 'exciting'. Alles bleek bespreekbaar, zelfs hete aardappels als nationalisaties of 'het socialisme'. In Lausanne, Zwitserland, was een maand of twee geleden een meerdaagse konferentie, met de top-ekonomen van het ANC, de president-direkteur van de South African Development Bank en de adjunkt-direkteur van de Southafrican Reserve Bank (de Nationale Bank van Zuid-Afrika) onder de deelnemers.

De konferentie handelde over de omvorming van de apartheids-ekonomie tot een nieuw ekonomisch systeem. Over één ding waren de deelnemers aan die konferentie heet doorgaans eens: dat de huidige krisis in de Zuidafrikaanse ekonomie te wijten valt aan het apartheidssysteem, en dat verandering 'zeer dringend nodig' is. Of, zoals de nieuwe Zuidafrikaanse ambassadeur in Den Haag, Nothnagel, het twee dagen voor de verkiezingen op de radio zei: "Apartheid is as e mulsteen (molensteen) om ons nek, en moet so snel moelyk afkeskaf wor".

Nothnagel is prominent lid van de Nasionale Party, jarenlang parlementariër geweest, en verklaard tegenstander van apartheid. Wat moet zo'n man in een uitgesproken anti-apartheidsland als Nederland? Gaat 'ie ons zand in de ogen strooien zodat we denken dat het nu écht menens is met wezenlijke hervormingen in Zuid Afrika? En heeft Pik Botha, die ook nu weer minister van Buitenlandse Zaken is, niet gezegd dat de vrijlating van Nelson Mandela en het aanpakken van de Group Areas Act en de Population Registration Act (thuislanden- en pasjeswetten) de belangrijkste taken van de nieuwe regering zullen zijn? (Der Spiegel, juli '89) Past Nothnagel in het (zoveelste) nieuwe propaganda-offensief van het vermaledijde regime, waarvan Frederik Willem de Klerk, als opvolger van 'Die Groot Krokodil' Pieter Willem Botha, het nieuwe, vriendelijke gezicht-naar-de-wereld moet zijn?

KONSENSUS, EEN TOEKOMSTSCENARIO

Elke Zuidafrikaan kan het je vertellen: never trust Southafrican. Maar toch, er begint zich een lijn af te tekenen. Achter de schermen wordt duidelijk gewerkt aan een dialoog met zwarte leiders over de Zuidafrikaanse samenleving na de apartheid. Zo had onlangs een delegatie van de Broederbond, nauw gelieerd aan de Nasionale Party, in Engeland een ontmoeting met topmensen van het ANC. De blanke Zuidafrikaanse elite komt er steeds meer achter, dat van het terroristen-beeld dat ze van het ANC hadden weinig overblijft. De gewapende strijd ligt weliswaar niet formeel, maar wel feitelijk stil.

Verder heeft zich, en daar hoor je weinig over, ondanks apartheid een steeds groter wordende zwarte elite gevormd. Kaapstad is bijvoorbeeld al volledig 'grijs', en Johannesburg komt aardig in de richting. Kennelijk wil Frederik willen het karwei van 'Die Groot Krokodil' afmaken. Langzame, voorzichtige -en vaak kosmetische- hervormingen. Apartheid geleidelijk afschaffen, door er heel voorzichtig aan alle kanten de scherpe tandjes af te vijlen. Apartheid afschaffen, maar de macht behouden. Net als destijds in Rhodesië.

Het ANC heeft jaren geleden al laten doorschemeren dat ze wel iets voelt voor de optie-Zimbabwe. Met vermijding van de daar gemaakte fouten, zo haasten ze zich te zeggen. Easy does it; zo zachtkens mogelijk, om toch vooral te voorkomen dat het zaakje eindigt in een bloedbad. Want daar moeten wij ons hier in het verre Nederlandje vooral niet in vergissen. Apartheid is niet zomaar een of ander perfide idee dat je zomaar kunt afschaffen. Apartheid is een ideologie; net als het nationaal-socialisme of het stalinisme, een kultuurverschijnsel. 'Die Groot Krokodil' gaf dat altijd als repliek op het verwijt dat zijn toegezegde hervormingen niet snel genoeg gingen; een uiterst fanatieke, en beslist niet zo kleine, blanke minderheid is bereid het apartheidssysteem met hand en tand -en inzet van eigen leven- te verdedigen.

En inderdaad: het is naïef en onnadenkend om te verwachten dat in Zuid-Afrika alles rustig zal zijn als de apartheidswetten morgen afgeschaft worden. Zeker als je in aanmerking neemt dat de rechts-reaktionaire krachten een grote vinger in de pap hebben bij politie en strijdkrachten. Minister Pik Botha trok al eerder de vergelijking tussen De Klerk en Gorbatsjov. Dat is misschien niet eens zo'n gekke, tenminste, als je de blanke Zuidafrikaanse minderheid zou willen vergelijken met de Communistische Partij van de Sovjet Unie. En als je dan het afschaffen van apartheid vergelijkt met het afschaffen van zwarte kousen in Staphorst, dan heeft Frederik Willem nog een aardige klus voor de boeg.

WAT NU TE DOEN MET SHELL?

Als de schijn ons niet bedreigt -want bedrogen worden blijft bij zaken doen met Zuid-Afrika altijd mogelijk- wordt er inmiddels behoorlijk gewerkt aan konsensus tussen zoveel mogelijk partijen over hoe apartheid dient te verdwijnen. Zeker de laatste maanden komt dat proces in een stroomversnelling. Toestaan van massabetogingen, mits strikt vreedzaam. Afschaffing van de 'kleine apartheid' in Kaapstad. De adjunct-direkteur van Shell South Africa die meeloopt in een demonstratie tegen de police-killings van verkiezingsdag. Afschaffing van de sjambok, de gehate politie-zweep. Het oplichten van kleine tipjes van de censuursluier. Steeds openlijker onderhandelingen met het ANC.

Maar natuurlijk ook: minstens 23 doden op verkiezingsdag. Verbod op een vrouwendemonstratie in Pretoria, maar op hetzelfde moment toestemming voor een AWB-manifestatie in dezelfde stad. Beestachtig optreden van de oproerpolitie, waarbij hun generaal tegenover een protesterende lokale politie-funktionaris opmerkt dat 'hij geen kans ziet zijn mannen terug te roepen'.

Toch lijkt zelfs tot de immer botte koppen van 'die Boere' door te dringen dat apartheid geleid heeft tot het bijna-failliet van Zuid-Afrika. Dat 'die Laager', het traditionele verdedigingskamp van de Boeren uit de tijd van Paul Kruger, begint te kraken en te barsten. Voor hen houdt de bovengenoemde konsensus in: afschaffen van apartheid met behoud van zoveel mogelijk ekonomische en financiële macht. Ze willen de zwarte elite best een deeltje van de koek gunnen, als daarmee de koek groter kan worden.

Helemaal mooi zou het natuurlijk zijn als die zwarte elite dan vervolgens het eigen volk blijft onderdrukken en uitbuiten. Als ze zelf een voldoende grote vinger in die pap weten te houden, zijn ze vermoedelijk bereid om apartheid morgen nog 'af te schaffen': "die is as e mulsteen om ons nek..." En hoe groot is de kans dat het ANC daar intrapt? Ach, beste lezerster, zeg nou zelf. De revolutie is toch inmiddels overal ter wereld een doodgeboren kindje gebleken?

Shell zit op rozen als Zuid-Afrika het apartheidssysteem overboord zet. Zelfs kunnen ze zichzelf op de borst kloppen: "Wij zeggen in Zuid-Afrika immers al jarenlang hardop dat apartheid moet worden afgeschaft. Zie je wel dat de aanhouder wint? Dat geweld niet nodig is?" En wij, wat zeggen wij? Dat we gewonnen hebben? Dat we het Zuidafrikaanse systeem op de knieën hebben gedwongen? Natuurlijk, blank Zuid-Afrika schaft apartheid alleen maar af omdat de druk van sankties, desinvesteringen en boykotmaatregelen de ekonomie te gronde aan het richten is.

Maatregelen die overigens voor het allergrootste deel afkomstig zijn uit de Verenigde Staten. De Westeuropese ekonomische druk op Zuid-Afrika, en daarmee de Nederlandse, is veel geringer geweest. Alleen in Nederland zélf heeft de Nederlandse anti-apartheidsbeweging veel bereikt. Vrijwel nergens worden meer openlijk Zuidafrikaanse produkten verkocht. Het is haast een schande om nog openlijk voor apartheid te zijn. En dus komt er langzaam maar zeker een stemming van 'ja maar, dat weten we nou wel'. Er is als het ware een Brede Maatschappelijke Diskussie gevoerd, uitmondend in de Spektakelblokkade tegen Shell in Amsterdam-Noord. Uiteindelijk was 'de gehele bevolking' bereikt; 'iedereen' heeft de mogelijkheid gehad zich een mening te vormen.

Dan ben je uitgekakt, en is het aan de regering om een besluit te nemen. Die regering weigerde in het geval van Zuid-Afrika stelselmatig om eenzijdige boykot- of sanktiemaatregelen af te kondigen. De Nederlandse bedrijven die zich terugtrokken uit Zuid-Afrika deden dat om ekonomische redenen, niet omdat ze tegen apartheid zijn. En natuurlijk vloeiden die 'ekonomische redenen' minstens indirekt voort uit gevoerde akties: bijvoorbeeld de banken en de verkoop van Krugerrands, de MAKRO en enkele uitslaande branden, of Unigro en besmet verklaarde groente- en fruitafdelingen. En dat is dan nog de Nederlandse situatie. Wie een Belgische of Franse supermarkt betreedt, kan nog steeds volop genieten van Zuidafrikaanse groenten en fruit.

Net als met de beweging tegen de kruisraketten zit de anit-apartheidsbeweging met een probleem. De afschaffiung van apartheid lijkt binnen handbereik te liggen, de overwinning nabij. Maar wat is nu eigenlijk ónze bijdrage daaraan geweest? En wat voor overwinning is het eigenlijk? Revolutie mag je het zeker niet noemen. Shell zit straks grijnzend op de eerste rang, om 'steun te verlenen bij het opbouwen van een nieuwe ekonomie'; haar imago is in één klap gered. De KLM gaat haar vluchten op Johannesburg opvoeren, en vindt zich gesteund door zeer veel Zuidafrikaanse goodwil omdat ze 'destijds' niet meewerkte aan de luchtvaartboykot. Thatcher, Kohl en Van den Broek worden bedankt voor hun 'kritische maar opbouwende' opstelling ten aanzien van het apartheidsprobleem. De trein wordt weer op de rails gezet, en dendert voort.

Maar wat wordt de ongeschoolde zwarte arbeider bij Shell Kaapstad daar beter van? Want de apartheid is dan wel uit de wet geschrapt, maar nog lang niet uit de Zuidafrikaanse samenleving. In de Verenigde Staten werd de segregation (Amerikaans voor apartheid) in de zuidelijke staten pas in de jaren zestig definitief uit de wet verwijderd. In die staten is feitelijke apartheid, met uitwassen als de Ku Klux Klan, nog immer niet verdwenen. Neen, we hebben niet gewonnen.

Er is ons een kleine konsessie gedaan. Er wordt een kosmetische verandering aangebracht; een facelift toegepast. En bovendien: we zijn er nog niet. We zullen de druk op Zuid-Afrika onverminderd hoog moeten houden om de nu behaalde winst om te zetten in klinkende munt. Maar veel meer dan een paar rotcenten zal het niet opleveren.

DAAR ZITTEN WE DAN...

Tenslotte. Apartheid is geen Zuidafrikaans probleem, maar een wereldprobleem. Apartheid is niets anders dan een uitgewerkte ideologie waarin de ene groep boven de andere gesteld wordt. Op deze aardbol is nauwelijks (meer) een samenleving te vinden waar dit principe niet op de een of andere manier in doorklinkt. Of je het dan hebt over religieus fundamentalisme, nationaal-socialisme, stalinisme, fascisme of apartheid: er zijn duizend variaties op een thema mogelijk.

Het valt buiten de strekking van dit stuk om daar een verhandeling over op te zetten, maar ik ben ervan overtuigd dat apartheidsdenken en het aktief verwerven van macht onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn: dat denken in geloofs-, ras- en sociale superioriteit loten aan dezelfde stam zijn. Dat apartheid zich over de gehele wereld om te beginnen afspeelt in de hoofden van de mensen, en pas daarna ergens anders. Als je apartheid dus écht wilt afschaffen, zijn de hoofden van de mensen de allereerste aktiedoelen waar je je op moet richten.

De afgelopen jaren is gebleken dat voor de bewustwording van het Nederlandse volk omtrent de situatie in Zuid-Afrika, de gevoerde akties (boykot Outspan, Krugerrand, Cape, Dole, Shell, enz.) suksesvol waren. Alleen is de apartheid er niet mee afgeschaft. Niet in Nederland, en zeker niet in Zuid-Afrika. Hooguit op papier, hooguit kosmetisch. De slavernij is destijds immers ook 'afgeschaft'?

Willem

.Terug naar boven